Вянок беларускіх танцаў
Выдавец: Беларусь
Памер: 88с.
Мінск 1994
МЕРНА
пай шла,
Я у жы_ та
я у жы_ та
У карагодзс, апісаным К. Галяйзоўскім пад назвай «Завіваннс вянкоў», акрамя вышэй апісанага абраду ў харэаграфічна абагульнснай формс паказваўся працэс ткацтва. Асобныя фігуры яго называліся таксама, як этапы работы, і прадстаўлялі сабой наступнас:
1) «Кругам». Дзяўчаты з пссняй «Ва лузях было, ва зялёных лузях» рухаліся адна за адной па крузс, алс нс браліся за рукі.
2) «Завулачкам». Дзяўчаты станавіліся ў два рады твар у твар. Потым псршыя дзяўчаты ў кожным радзс паварочваліся і адначасова абыходзілі рады спачатку з вонкавага боку, а потым з унутранага — «завулачкам», і станавіліся на свас мссцы.
Тос ж самас рабіла другая пара дзяўчат, трэцяя і гэтак да заканчэння. Адначасова спявалася пссня аб злым свёкры.
3) «Навіваць». Гэтая фігура выконвалася пасля таго, як дзяўчаты «завілі вянкі». Спачатку яны, узяўшыся за рукі, з пссняй хадзілі па крузс. Потым круг у адным з мссц разрываўся, і дзяўчына, якая знаходзілася ў мссцы разрыву, больш нс рухалася, астатнія ж працягвалі хадзіць і «абмотвалі» яе, як ніткі шпульку.
4) «Снаваць». Тры дзяўчыны садзіліся па вуглах трохвугольніка, а астатнія, узяўшыся за рукі, ланцужком хадзілі вакол іх, выпісваючы васьмёркі так, што дзвс з сядзячых па чарзс знаходзіліся ў цэнтры круга, а адна — увссь час звонку, выконваючы, такім чынам, «крывы танок».
Уся гэтая фігура выконвалася пад пссню, дзс гаварылася аб тым, «што моладцы сталі дзяшовымі», а дзяўчаты, наадварот, падаражалі.
5) «Кішку здымаць». Удзсльніцы станавіліся ў два рады, працягвалі адна адной рукі, уздымалі іх угору на манср варотцаў і рабілі ў сярэдзінс праход. Па гэтаму праходу прабягала, нс размыкаючы рук і павярнуўшыся тварам адна да адной, псршая пара, потым
другая, трэцяя і г. д. Яны станавіліся за ўсімі зноў адна за адной. Калі прабягалі ўсс пары, гульня паўтаралася ў процілсглым парад-
ку. Гэта фігура звалася таксама «ручайком».
6) «Надзяваць». Дзяўчаты станавіліся ў круг, часам з паднятымі рукамі, а адна з іх прабягала па крузс, абыходзячы кожную з удзсльніц па чарзс справа ці злсва.
7) «Ткаць». Дзяўчаты станавіліся шчыльна адна да адной у два рады і, сашчапіўшы крыжнакрыж рукі, рабілі так званую «лавачку». 3 абодвух бакоў гэтага здвоенага рада стаялі «ткачыхі», адна з якіх усаджвала на счэплсныя рукі першай пары каго-нсбудзь з дзяцсй, а другая прымала дзіця з другога боку, пасля таго, як гэты малы быў перакінуты з рук на рукі кожнай парай. Дзіця, такім чынам, малявала рух папярэчнай ніткі ў палатнс.
Аднаўлсннс гэтага яскравага старажытнага карагода будзе, на наш погляд, цікава і дарослым, і дзсцям. Акрамя таго, на асновс апісаных абрадаў можна зрабіць паэтычны малюнак на тэму вясны.
«ВАЛАДАР» — ігравы карагод, запісаны ў розных варыянтах этнографамі мінулага стагоддзя. Яго выконвалі часцсй за ўсё на Пасху. Mac дыялагічны характар: удзсльнікі становяцца ў два рады насупраць адзін аднаго і, па чарзс наступаючы юць і адказваюць:
— Валадар — валадарпачку,
Адчыні да варотачкі!
— Л хто з-за варот кліча?
■— Панскія служачкі!
— Л іпто ж да за дар дасне?
— Каня наранога,
У золата ўбранага.
— А хто ж да на тым канс?
— Малады паніч.
адступаючы, пыта-
— У полс ратнас.
— А чаго ж ён пасдзс?
— Варагуў, варагуў біці.
— А іпто ж да за дар яму?
— Красную панну.
М. Доўнар-Запольскі дас нскалькі іншы варыянт дыялога:
— Валадар, валадар, адчыні варата!
— Ой, а хто там крычыць,
— Ой, а хто там ярчыць?
— Князсва слмга.
— Л на вашчо яна?
— Красак па пяііок.
— А каго радыты?
— Кпязсва дыця.
— А ў чым япо ляжыць?
— У залатым крэслі.
— А чым пакрыта?
— Чырвоным сукно.м.
— А чым павсзлі?
— Сіўцом-вараішом.
— А іцо нам дасце?
— Бочку мядочку.
Наступная мслодыя «Валадара» запісана ў Брэсцкай вобласці:
«ЛЯЦЕЛі ДЗВЕ ПЦІЧКІ» — карагод, вядомы славянскім народам. Выканаўцы рухаліся па крузс простым, рытмізаваным шагам і жэстамі, рухамі паказвалі ўсё, аб чым спявалі: махалі рукамі нібы крыламі, прысядалі і ў канцы цалаваліся. Мелодыя запісана на Гродзспшчынс:
Ляцслі, ляцелі, сслі — пасядзелі.
Вот раз! Вот і два, вот і мілая мая!* Сслі, пасядзслі, усталі — паляцелі. Як яны ляцелі, усс людзі глядзслі. Як яны прашчалісь, сладка цалавалісь.
• ІІрьшеў паўтараецца пасля кожпага радка.
Іншы раз усс рухі выконваў саліст у цэнтры круга, а астатнія спявалі. Гэты карагод прыгодны для самых малснькіх.
«МАК» — старажытны карагод, які быў распаўсюджаны амаль ва ўсіх славян. Пазнсй стаў дзіцячай гульнёй. Адзін з варыянтаў такі. Дзсці выбіраюць каго-нсбудзь «макам», становяцца вакол яго, ходзяць, узяўшыся за рукі, і спяваюць:
«Мак» адказвас: «Пасхалі араць!» Пасля гэтага прыпсўка паўтарасцца нскалькі разоў, алс адказы саліст дас розныя: «Пассялі!», «Узышоў!», «На цвст залажыў!», «Расцвітае!», «Спее!» і, нарэшце, «Паспсў!». Тады ўсс дзсці бягуць да яго і тармосяць.
У другім варыянцс ўсс ўдзсльнікі стаяць у крузс і паказваюць, як ссюць і полюць мак, як ён расцс, квітнсс і як яго нарэшцс ядуць, пры гэтым далоні складаюць трубачкай і падносяць да рота. Усё адбывасцца пад пссню, у якой па чарзс мяняюцца пытанні і адказы:
У трэцім варыянцс ўсе ўдзсльнікі бяруцца па чарзс рукамі за палку. Той, для рукі якога нс хапіла мссца на палцы, становіцца ў цэнтр круга. Астатнія, узяўшыся за рукі, ідуць па крузс і спяваюць:
4.3ак. 5917.
21
га_ро_ ю так!Бе_лы ма__е ма_ко_ва_чк і,
зе лен мак!
як
за_ла_ты_я га_ло_ва_чк і, ста_ньце вы так.
Потым карагод прыпыняецца і пытас ў саліста: «Ці араў на мак?» Ён адказвас: «Араў!» Потым зноў ходзяць вакол «мака» і пяюць. Праспяваўшы, пытаюцца: «Ці скардзіў на мак?» — «Скардзіў!» Пасля кожнага паўтору пссні паслядоўна задаюць пытанні: «Ці ўзышоў мак?», «А ці цвіцсў мак?», «А ці паспеў мак?». Калі ўдзсльнікі атрымліваюць адказ «Паспсў!», яны з крыкам «Трасіце мак!» кідаюцца да маку, імкнучыся схапіць яго і патузаць.
«ЛЯНОК» — старажытны карагод, у якім узнаўляўся, імітаваўся працэс вырошчвання і апрацоўкі льну. Пад рознымі назвамі і ў розных варыянтах распаўсюджаны па ўсёй Беларусі. У Магілсўскай вобласці, як свсдчыць М. Чуркін, выконвалі наступную песню:
дэеу_ кі лён, дзеў_кі лён, дзеў_к± лён, па_ се_ я_л± дзеў_к! лён.
ГІассяўшы, палолі,
палолі*,
Пасеяўшы, палолі.
Бслы ручкі калолі,
калолі,
Белы ручкі калолі.
Упадзіўся сівы конь,
сівы конь,
Унадзіўся сівы конь.
Пацёр, памяў дзеўкін лёп,
Дзеўкііі лён.
Пацёр, памяў дзеўкін лён...
У Мінскай вобласці дзяўчаты і хлопцы выстройваліся ў два процілсглыя рады тварам адзін да аднаго. Спачатку юнакі ў рытме пссні імітавалі пассў ільну. Потым дзяўчаты ілюстравалі, як лён палолі, ірвалі, мялі, трапалі, снавалі, павівалі, пралі, ткалі, бялілі, адбівалі, мылі, рассцілалі, скручвалі. Юнакі суправаджалі ўсё гэта прытупамі ў такт пссні.
Падобная мслодыя запісана ў Гомельскай вобласці:
• Нершыя два радкі наўтараюцца па два разы кожны.
ji j j> j? j) j I J1 KM1 j : i===l
Ox, я ce_ я_ ла, я ce_ я_ ла ля_ нок,
х I се— я_ на я пры_га ва_ ры_ ва_ла, се я_ ла я пры га
_ва_ ры_ ва_ла, ча_ба_ та_ мі пры__ка_ ла_ чы_ва_ ла.
Шырокую папулярнасць набыла мслодыя карагода, запісаная Г. Цітовічам:
Ох, палола Ульяніца лянок.
Ох, ірвала Ульяпіца лянок.
А сарваўшы, у снапочкі ставіла.
Ох, слала Ульяніца ляпок.
Ох, і мяла Ульяніца лянок.
Ох, і прала Ульяніца лянок.
Ох, і ткала Ульяніца лянок.
А саткаўшы, ды сарочак нашыла.
А саткаўшы, ды бялёвых нашыла.
Ох, сэрца лянок,
Мая радасць ты, лянок, Усё бялюсснькі кужалёк!*
Часта выканаўцы карагода ходзяць па крузс, узяўшыся за рукі або парамі, і спяваюць, іншы раз прыстукваючы абцасамі. Такі, напрыклад, карагод, дзс ў жартоўнай формс спявалі пра жанчыну, што ткала «ў нядзельку шматок, за тры года — лакаток»:
• Прыпеў «Ох, сэрца ляііок...» паўтараецца пасля кожпай страфы.
Ой, па_ се_ ю я ля_ нку пры да_ ро_зе, пры лу_ жку.
jt -um j j j I
Ой, ла, y_ ха_ ха, пры да_ ро_ зе, пры лу жку.
Ой, лі, у_ ха_ ха, пры да_ ро_ зе, пры лу_ жку.
У некаторых выпадках удзсльніцы акрамя простых крокаў выконвалі бакавыя прыстаўныя крокі.
Цікавы рытмічны варыянт пад назвай «Пасеялі дзсўкі лён» запісан у Чачэрскім раёнс Гомсльскай вобласці:
Можна ўявіць, якімі яскравымі будуць гэтыя карагоды ў выкананні дзяцсй і моладзі.
«Падушачка» — адзін з самых вядомых старажытных карагодаў. Распаўсюджаны па ўсёй Бсларусі. Тыповы варыянт такі: усс ўдзельнікі трымаюцца за рукі і рухаюцца па крузс простымі крокамі ў рытм пссні. У крузс — саліст (хлопец ці дзяўчына). Ен ходзіць то ў адзін, то ў другі бок. Мслодыю і тэкст дае М. Чуркін:
Karo ліоблю, каго ліоблю, Taro пацалую, Пуховую падушачку Таму падарую.
Як прысхаў, як прыехаў Мой мілснькі позпа, Параскідаў, параскідаў Падушачкі розпа.
Як прыехаў, як прысхаў Мой міленькі з мсста, Паскладаў бн, паскладаў ён ГІадушачкі ў мсста...
Калі хор пяс пра пацалункі і падарункі, дзяўчына ў цэнтры падыходзіць да хлопца, які ёй падабасцца, кланясцца, цалусцца з ім і выводзіць яго ў сярэдзіну круга, а сама становіцца на яго мссца, пасля чаго ўжо хлопец-саліст выказвас свас сімпатыі.
Нярэдка замсст пацалункаў саліст дорыць сваёй выбранніцы малснькую падушачку альбо хустку. Тая ловіць яс і ўваходзіць у цэнтр карагода. Часам падушачку або хустку клалі на падлогу, дзяўчына з хлопцам станавіліся на калсні і цалаваліся.
Словы пссні маглі быць і такімі:
Падушачка, падушачка мая пухапая, Малодачка, малодачка мая маладая. У нядзсльку на кірмашы пюўку накупіла, Падушачку пухавую міламу пашыла. На пуховай падушачцы мякусснька спаці, Прыгожую дзяўчыпачку люба цалаваці. Каго люблю, каго ліоблю, таго пацалую, Падушачку нуховую таму падарую.
Сустракаліся і іншыя варыянты пластыкі. Так, у Рэчыцкім раёнс выканаўцы спачатку павольна, а потым усё хутчэй рухаліся па крузс. Калі тэмп станавіўся всльмі хуткім, усс пры кожным кроку пляскалі ў далоні. М. Доўнар-Запольскі свсдчыць, што дзс-нідзс «падушачка» заканчвалася бурнаіі «круцёлкай».
«ПЕРЛПЁЛАЧКЛ» — старадаўняя пссня-гульня, карагод. Удзсльніцы ходзяць па крузс, узяўшыся за рукі. У сярэдзінс — салістка, якая ілюструс рухамі, жэстамі і міміюай усё тос, пра што пяюць астатнія выканаўцы:
Л ў псрапёлкі ручкі баляць.
КНІГІ ОНЛАЙН
