Верыфікацыя нараджэння
Зміцер Вішнёў
Выдавец: Логвінаў
Памер: 168с.
Мінск 2005
Упершыню творы-яйкі, зробленыя спадарамі Цэслерам і Войчанкам, я пабачыў у майстэрні. I я лічу гэта досыць сімвалічным. Адна справа — разглядваць творы ў галерэі, і зусім іншае — «кватэрная акцыя». Гэта свайго кшталту лакальны перформанс. Толькі ўявіце: Цэслер трымае агро- мністае яйка (210 x 300 мм), прысвечанае Пабла Пікаса... Спн. Аксана Коўрык у часопісе «Топас» (2001. № 2-3) зая- віла: «На наш погляд, падобны падыход тлумачыцца слабай арыентацыяй у прадстаўляемым на суд гледача матэрыяле і нявызначанасцю ў разуменні канцэптуальнай задумы аў- тараў...» Ну... задума без сумнення грандыёзная, і яйкі не дробныя, і зробленыя з самага разнастайнага матэрыялу: мармуру, чыгуну, акрылату, полівінілхларыду, эпаксіднай гумы і поліаміду, бронзы і г. д. Чамусьці прыгадваецца тут растыражаванае рознымі выданнямі фота, дзе «мастак цвіка» — Гюнтэр Юкер стаіць на сваёй працы «Кут» (1968). Між іншым, і гэты творца стаў ахвярай «Праекта стагоддзя».
У прынцыпе цікавы гэты самы падыход мастакоў да ад- люстравання сусветна значных асобаў. I справа не ў матэ- рыяле, а ў канцэпцыі. Безумоўна — у ёй. Да прыкладу, твор «Іосіф Бродскі», што выкананы з празрыстага акрылату. Тут скарыстаныя не толькі энергетыка паэзіі, але і гучнае про- звішча паэта — Бродскі... Ісці па вадзе. Значыць, вада. Вер- шы таксама празрыстыя і мілагучныя, як ручаінка. Такім чынам, можна казаць пра несумненны поспех. А вось пады- ход да паэта Маякоўскага не зусім апраўданы: яйка ў гонар яго адлілі з чыгуну. Ужо само прозвішча паэта абвяшчае аб супрацьлеглым — гэта маяк. Футурызм усё ж бліжэй да каляровьіх ліхтароў, чым да агромністых гіраў.
Першая, наколькі я ведаю, сур’ёзная прэзентацыя «Пра- екта стагоддзя» адбылася ноччу ў дворыку каля будынка рэктарата БДУ, дзе здымаўся тэлеролік Акцыі «Супервоб- раз XXI стагоддзя — гук, колер, форма». Пры асвятленні месяца яйкі бліскалі вельмі прыгожа і гіпнатычна, яны гар- манічна ўпісаліся ў навакольны краявід. У гэтым няма нічо- га дзіўнага, бо яйка — прыродная з’ява. Без іх не нараджа- ліся б многія птушкі, змеі, людзі, патрэбныя яны былі і ды-
назаўрам. 1 я паставіў бы пытанне такім чынам: чаму ўсё ж кожнаму — па адным яйку (яйцы)? А, скажам, не па два? Бо ў мужчыны з нармальным фізіялагічным развіццём іх два. А так атрымліваецца нейкі манархізм1. У пэўным сэнсе геній, безумоўна, па-свойму манарх. Але ж прыемней быць вала- даром без фізічных заганаў. Дарэчы, я б узгадаў і іншы медыцынскі тэрмін — анархізм, які мае на ўвазе поўную ад- сутнасць яец у мужчыны. Бо, прыгадваючы магчымую кан- цэпцыю існавання 20 культавых асобаў, згадваецца, што восем з іх засталіся ў патаемнай н^вызначанасці.
Наступная прэзентацыя «Праекта стагоддзя» адбылася ў сценах Еўрапейскага гуманітарнага універсітэта. Варта за- значыць, што зала для дэманстрацыі манархічных скульп- турных партрэтаў была падабрана дастаткова ўдала. Шкада толькі, што гэтае мерапрыемства, як і ў выпадку вулічнай прэзентацыі, рабілася для вузкага кола гледачоў2.
Дарэчы, яйка заўсёды выконвала магічную функцыю і яіколі не абміналася ўвагай творчых людзей. Узяць хоць бы ювелірныя творы Фабержэ або процьму штогадовых ве- лікодных яек. Многія вернікі раз на год становяцца сама- дзейнымі мастакамі. Яны старанна вараць курыныя яйкі, якія фарбуюць самымі рознымі спосабамі і фарбамі — ад шалу- піння цыбулі да кулінарных акварэляў.
Цяпер паспрабуем зірнуць на працы Цэслера і Войчанкі інакш. Скажам так, зменім крыху ракурс. Альбо апусцімся на дно душы і выставім адтуль перыскоп. I што ж перад намі? — Дванаццаць месяцаў года, дванаццаць гадзінаў, дванаццаць апосталаў. I зноў жа адзін са шматлікіх мас- тацкіх замкнёных ланцугоў — карціна В. Вострых «Іерар- хія» (1999), дзе паказаны дванаццаць яек, што зашпілены ў металічныя ячэйкі. Або, напрыклад, праца Леаніда Азерні- кава, на якой бачым дванаццаць яйкападобных аголеных чалавечых галоў, убітых у бетонную пліту (аб’ёмны твор, пап’е-машэ). Як бачна, прыкладаў можна прыводзіць шмат. Тым не менш, праект С. Войчанкі і У. Цэслера ўражвае. Мастакі ажыццявілі дастаткова сур’ёзную медытацыю, якая доўжылася некалькі гадоў. Так, як сцвярджаюць самі аўта-
1 Monorchism (лац.) - наяўнасць у мужчыны толькі аднаго яйца.
2 Потым выстава дэманстравалася ў Нацыянальнай Рэспублікан- скай галерэі.
ры, «тэхналагічны працэс стварэння таго ці іншага злучэн- ня, сплаву ішоў на ўзроўні адкрыцця»... Як кажуць у наро- дзе: не мастакі, а проста хімікі!..
У буклеце да выставы ў ЕГУ адна з куратараў праекта, Таццяна Бембель, выказалася: «Чалавецтва ўваходзіць у на- ступнае тысячагоддзе. XX стагоддзе засталося ззаду». Але ж не варта забывацца, што яйкі б’юцца. Асабліва часта над патэльнямі.
■ '• 2001
ГЮНТЭР ЮКЕР - ГОЛАС ЦВІКА
1. АД КАКТУСАВОДАЎ I ЦЕСЛЯРОЎ
Гюнтэр Юкер нарадзіўся ў сакавіку 1930 г. у Вендорфе, з 1949 па 1953 гг. навучаўся ў Акадэміі мастацтваў Берлін- Вайсэнзэ, а потым з 1955 па 1958 гг. у Дзюсельдорфскай Акадэміі мастацтваў. Хто і што паўплывала на творчыя по- гляды Юкера? Безумоўна, не толькі альпіністы і кактусаво- ды, але і іншыя творчыя асобы. Мажліва і кухары. Дастат- кова ўзгадаць набор вострых як брытва нажоў рознай велі- чыні. He выключана, што Юкера мог натхняць і цясляр, які часта скарыстоўвае для працы цвікі. Так, амерыканскі мас- так Джэксан Полак, адзін з заснавальнікаў абстрактнага экспрэсіянізму, быў у маладосці цесляром.
Асоба майстра фармуецца па-рознаму. На гэта ўплыва- юць часам самыя нязвыклыя рэчы. Што датычыцца Юкера, дык шлях да свайго «завода мары» ён пракладаў доўга, але ўпарта. Падчас навучання ў Дзюсельдорфе Юкер акгыўна штудзіраваў нямецкі экспрэсіянізм, пра што сведчаць яго- ныя працы тых гадоў. У гэты час бачна ягонае захапленне творчасцю Ота Панкока. Так, уплыў вялікага майстра на- зіраецца на шматлікіх краявідных кампазіцыях гэтага перы- яду жыцця Юкера. Тым не менш ужо ў працах, створаных у Дзюсельдорфе, праглядаецца чыста юкераўскі падыход да кампазіцыі. Да прыкладу, «Аўтапартрэт на беразе Рэйна» (1955) — дынаміка прасторы, на фоне далягляду вострыя цвікі каленяў. Гэты досвед праз пэўны час быў скарыстаны ў незлічоных «трактатах пра цвік».
Сёння немагчыма ўявіць XX стагоддзе без творчасці Юке- ра, які стварыў нязвыклую маску — з металу і касмічнай прасторы. Напэўна, за ёй хаваецца нехта накшталт шама- на, які ўсё бачыць і чуе.
2. ПРАЦЯГ ШАМАНСКАГА АКТА
Пэўны ўплыў на погляды Юкера зрабіла творчасць аме- рыканскага абстракцыяніста Марка Ротка. Гэта выявілася
ў падыходзе да псіхалогіі колеру. Тут можна адзначыць працу Юкера «Кут» (1968), у якой добра праглядаецца поўная чысціня прасторы. I гэта нягледзячы на першапачатковую жорсткасць «кута». Дзесяткі цвікоў ствараюць ілюзію турэм- най камеры, якая ў сваю чаргу можа інтэграваць добры ту- зін разнастайных канцэпцый. Варта адзначыць, што невы- падкова аўтар зрэдку пазіраваў ддя фатографаў менавіта на гэтай працы. Адбываўся працяг шаманскага акта. Гэта так- сама кут, але змадэляваны наноў.
Шлях Юкера перасякалі светапогляды самых розных май- строў. Так, цалкам бясспрэчна, што і Малевіч са сваімі суп- рэматычнымі краявідамі быў адным з натхняльнікаў «трак- татаў цвіка». He абышлося тут і без прасторавай сувязі з «Чорным квадратам».
Многія перформансы Барталаме Феранда з Валенсіі энер- гетычна падтрыманыя хэпенінгамі Юкера. I гэта не толькі з-за добрага ведання творчасці, гэта хутчэй выяўляецца на падсвядомым узроўні. I тут няма анічога кепскага, бо ідзе не паўтор, а распрацоўка ідэі.
Велізарны ўплыў на пэўныя раздзелы «трактата цвіка» сыходзіў ад Лючыё Фонтаны. Менавіта ён са сваімі экстрэ- мальнымі акцыямі падштурхнуў Юкера да ўнутранага мяця- жу. Дастаткова ўзгадаць удары нажом па нацягнутым на падрамнік халсце. Свайго кшталту парафразам на рэвалю- цыйныя эксперыменты Фонтаны можна назваць акцыю Юкера 1960 — 1961 гг. «Страла, што страляе».
Варта спыніцца яшчэ на адным цікавым факце. У 1958 г. у адной кавярні заходненямецкага горада Крэфельда лата- рэя жыцця сутыкнула трох маладых мастакоў — Хайнца Мака, Ота Пінэ і Гюнтэра Юкера. Гэтак нарадзілася новае творчае аб’яднанне «Зэро» (нуль), на сённяшні дзень запіса- нае літаральна ўва ўсе энцыклапедыі і слоўнікі сучаснага мастацтва. Фактычна гэтая мастацкая тройка стварыла ўлас- ную мову ў пасляваенным еўрапейскім мастацтве.
3. АТРУТА МАСТАКА
Неўзабаве пасля стварэння групоўкі «Зэро» Юкер пачы- нае вельмі шмат эксперыментаваць у розных накірунках: кінетычнае мастацтва, оп-арт, поп-арт. Але ён не паўтарае ўжо вынайдзенае, а паслядоўна распрацоўвае вядомыя ідэі,
што толькі сцвярджае Юкера як арыгінальнага і непаўтор- нага майстра.
Поле ягоных цікавасцяў пастаянна змяняецца ад Мале- віча і Кандзінскага, Пауля Клее і Піта Мандрыяна да Іва Кляйна і Фрэнка Стэле. I гэта, бясспрэчна, толькі малы спіс мастакоў, якія апынуліся пад увагай Юкера. Здаецца, што подых мастака ў гэты час працяты дымам экспрэсіі, аптыч- >імі эфектамі дынамічных бурбалак, поп-гашышам, экшэн- марыхуанай з бадуновым бодзі-артам. Любыя накірункі ма- стацтва пад творчай воляй Юкера пераўвасабляюцца наноў — у нязвыклыя, часам хранічна-экстрэмальныя формы. Ён шмат працуе, пастаянна эксперыментуе. I мае добры вынік.
Канцэптуальныя фантазіі Юкера дазваляюць прасачыць пераход ад аднаго накірунку мастацтва да іншага. Мастак падобны да хакеіста-пустэльніка, які коўзаецца на лёдзе ў адзіноце і не ведае, што яму рабіць з шайбай... I зрэдку скрозь лёд праломваюцца шэрыя і чорныя расліны... але яапаверку гэта вялізныя металічныя штыры.
Кажучы пра навакольныя фактары, якія сутыкнуліся зюкераўскай «філасофіяй цвіка», нельга забывацца яшчэ на адзін — фактар Ёзэфа Бойса. Так, гэта быў свайго кшталту фактар, жывы і пераканаўчы. Філасофія Бойса мела велі- зарны ўплыў на тройцу эксперыментатараў з «Зэро».
Няма сумненняў, што творы Гюнтэра Юкера створаны не толькі для простага разгляду. Кожны цвік, камень, дош- ка нясуць нейкі сімвал, таямнічы шыфр. Некаторыя рэчы проста зачароўваюць і прыцягваюць, як атрутная кветка муху. Але атрута мастака дзейнічае хутчэй за ўсё як эліксір маладосці ці жывая вада — а гэта падобна ўжо да супраць- яддзя... Узяць, да прыкладу, «Арганічную структуру» (1962) — перад намі павуцінне. А дзе павук? Прыгледзьце- ся: вось ягоны цень, ён гатовы з’явіцца на святло бліска- віцаў і пражэктараў.
КНІГІ ОНЛАЙН
