Восень у Вільнюсе
Маргарыта Прохар
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 318с.
Мінск 2014
Нехта крануў мяне за рукаў.
— Прывітанне, артыст!
— Патолагаанатам, ты тут? Што здарылася? — спытаў я, разглядаючы яго зусім няшчасны твар.
— Вера з’ехала з нейкім хлышчом у прыгожым касцюме. I мне вельмі горка. Вельмі-вельмі.
Я не стаў пагаршаць яго настрой прызнаннем, што гэтым хлышчом быў я.
— Я табе чым магу дапамагчы? Я ж гаварыў — ты не паслухаў.
Ён неяк вельмі ж асуджана хітнуў галавой у адказ, і я злітаваўся.
— Добра, пойдзем дамоў. Толькі правяду знаёмага.
Стары рэжысёр усміхнуўся, пачуўшы гэтую фразу.
— Мой сябра, патолагаанатам,— прадставіў я іх неяк не вельмі ветліва.
— Цікавыя ў вас знаёмыя,— толькі і сказаў ён.— А праводзіць мяне не трэба — я тут недалёка жыву, каля музея Дастаеўскага. Да сустрэчы. I падумайце над маёй прапановай. У вас атрымаецца, я ўпэўнены.
I ён пайшоў, знік у натоўпе.
А я застаўся. 3 непрыемнай думкай, што прыйдзецца суцяшаць яшчэ аднаго няўдалага закаханага.
— Куды пойдзем? — спытаў я.
— Спачатку ў магазін.
— Хочацца напіцца і ўсё забыць?
— А ты здагадлівы.
На такой ноце мы ўвайшлі ў забягалаўку.
Я не адразу заўважыў, як з’явіліся гэтыя хлопцы. Толькі, калі закрычалі:
— Усім на падлогу, рукі за галаву!!. Хутчэй!
Я азірнуўся: нешматлікі народзец клаўся на запэцканы пол.
Перада мной узнік адзін з грабежнікаў. Малады, ашчэраны, нервовы. Ён размахваў дапатопным пісталетам — відаць, трафеем яшчэ Першай сусветнай вайны.
— А ты што, не зразумеў?
Я зрабіў крок насустрач яму.
— Стаяць! Рукі за галаву!
— Дык стаяць ці ляжаць? — перапытаў я.
Ён нервова падскочыў да мяне. Гэтага я і чакаў. На ляту я спаймаў яго запясце, рэзка выкруціў слабую руку, ціснучы на пазваночнік.
Ён зваліўся, расціснуў кулак, і пісталет пакаціўся, выдаючы ў цішыні магазіна эфект падарванай бомбы. Я хуценька нагнуўся і схапіў пісталет, навёў яго на другога.
— Ану марш адсюль, смаркачы!.. Хутчэй! Лічу да трох. Раз...
Яны падаліся да выхаду.
— Два...
Яны — за дзвярыма.
— Тры!..
Назіральнік
Назіральнік
Відаць, апошняй лічбы яны так і не пачулі. Толькі загрукалі боты на прыступках.
Я не стаў іх даганяць.
— Здорава ты... — хрыпата прамовіў, падыходзячы, мой сусед.— Служыў?
— Служыў,— коратка адказаў я, не ўдаючыся ў падрабязнасці.
— Дзе? — не адставаў ён.
— У Карагандзе,— жартам адказаў я.
Былы ахоўнік... Што яшчэ я мог яму сказаць? Гаварыць далей — значыць, напружваць памяць. Гэтага я не хачу.
Цяпер я проста назіральнік. Вось стаю і гляджу, як падымаюцца з палавіц людзі, чысцяць вопратку; як паціхеньку прыходзіць да памяці напалоханая маладзенькая касірша; з-за бутэлек — своеасаблівага прыкрыцця — з цяжкасцю падымаецца пажылая прадаўшчыца; істэрычным крыкам звоніць у міліцыю дырэктар магазіна. I нарэшце ўсё супакойваецца, вяртаецца звыклы рытм.
Я перадаў пісталет прыехаўшаму патрулю, і мы сышлі, атрымаўшы замест медалёў бясплатную бутэльку гарэлкі. Таму мне ізноў, як і тады, прыйшлося на сабе цягнуць п’янага суседа да стаянкі таксі.
Ну вось нарэшце мы і дома.
...Цікае гадзіннік. Позна. Ноч. Але мне не спіцца.
...Я ўспамінаю другую ноч. Тая ноч назаўсёды будзе перад маімі вачыма.
...— Дай мне з’ехаць! Ну адпусці мяне! Калі ласка, адпусці мяне!..
...Гэтым я дазволіў збегчы. Іх пашкадаваў.
Хаця іх пашкадаваў не той чалавек, а другі, сённяшні — назіральнік.
...Цікае гадзіннік, адлічвае сыходзячы час.
...Пра што я думаю? Што трывожнай стрэмкай засталося ў свядомасці ад гэтага вечара?
Відаць, больш за ўсё мяне параніла адна фраза старога рэжысёра:
...гэта фільм пра каханне, раптам зразуметае залішне позна, калі ўжо нічога не вярнуць...
...калі нічога не вярнуць...
...калі ты ператвараешся ў графа Каліостра. Чалавека, у якога ёсць усё, акрамя кахання. А значыць, няма самага каштоўнага...
3 гэтай думкай цяжка заснуць, але я ўсё роўна засынаю, пераадольваючы сябе. Я да болю ўглядаюся ў цемру, і вочы, не вытрымаўшы, заплюшчваюцца, хаваюцца ад свайго злога гаспадара-эксплуататара — назіральніка.
Назіральнік
Увечары наступнага дня я зноў быў на працы. Мяне чакаў фільм.
Я стараўся думаць толькі пра яго, як пра сваю працу, і не згадваць учарашняга. Я ізноў гаварыў звыклыя фразы па тэксце:
...і іншыя...
...у фільме...
...Калі ласка, не пакідай мяне аднаго.
He!
He!
Nein!
Я стараюся не ўдумвацца, але гэтыя фразы кружацца ў свядомасці, быццам птушкі-драпежнікі. I я на імгненне адрываюся ад тэкста. I я заўважаю — так, я заўважаю яго. Ён усё-такі прыйшоў, ён не адстае ад мяне, гэты стары рэжысёр. I з ім — наш. Наш бесцырымонна хлопае мяне па плячы — адпачні.
— Куды б ты хацеў паехаць?
— На мора,— без аніякай задняй думкі адказваю я, толькі каб раззлаваць яго.
Але ён згаджаецца. Дзіўна, але ён згаджаецца.
— Добра,— гаворыць ён.— Адпраўляйся на мора. Лічы, што гэта камандзіроўка за наш кошт. Падарунак фірмы.
I ён раскланьваецца са старым рэжысёрам і сыходзіць, пакідаючы мяне з ім.
— Я ж сказаў — не,— злуюся я.
Ён асцярожна ўсміхаецца.
Назіральнік
— Паедзь на мора. Удалечы ад мітусні добра думаецца. Там ты зможаш падумаць і над маёй прапановай.
— Вам не шкада на мяне грошай? Можа, гэта будуць выкінутыя на вецер грошы?
Ён адмоўна хістае галавой.
— He думаю. Нешта абавязкова атрымаецца. Можа, не зусім тое, што трэба, але нешта павінна выйсці з усяго гэтага.
I ён сыходзіць, а я ізноў застаюся.
Але раптам ён абарочваецца.
— I вы ўсё-такі паспрабуйце напісаць пра ваша каханне так, нібыта вы — адасоблены, нібыта вы — назіральнік. Бачыце, я не патрабую многага. Проста напішыце — нібыта гэта каханне майго сябра.
Што я мог адказаць на яго словы?
I я, нібыта ў пошуках нейкай падтрымкі, натыкаюся на тэкст і чытаю:
...Калі ласка, не пакідай мяне аднаго.
He!
He!
Nein!
I першыя сумненні закрадваюцца ў маю душу.
А можа?..
He, я яшчэ не ведаю. I ўсё ж я думаю аб дараванні...
Сапраўды, варта было б паехаць да мора, падумаць над усім гэтым. Але ж не такой цаной? I тут я пярэчу сабе: а ці не ўсё роўна? Відаць, упершыню я не ганаруся сабой у мінулым і думаю: а ці не ўсё роўна?..
Так я ўпершыню апынуўся ля мора восенню. Я забраўся далёка да поўначы: халоднае і прыгожае паўночнае мора было сугучна майму настрою. Тут я ўжо тры дні, але мне не сумна, мне добра. Упершыню добра.
Мора шуміць ля маіх ног. Восеньскае мора. Павольна кружаць чайкі. Залатыя берагі зліваюцца з халодным, свінцовым колерам вады. А я стаю і гляджу. Гляджу і гляджу... Што ж мне яшчэ рабіць, калі я — назіральнік? Я сам зрабіў сябе такім, і
гэтага мне дастаткова, каб бачыць мора і сваю мару ды зрэдку раглядаць карцінкі мінулага...
Мора шуміць, а я хаджу яго негасціннымі восеньскімі берагамі, якія летам тапталі турысты, а ўвосень, калі мора вырашыла адпачнуць ад іх, прыйшоў я.
Пачынаецца дождж. Я нацягваю капюшон і з жалем разумею, што мне трэба сыходзіць. Я кідаю апошні погляд на мора, якое хаваюць ад мяне сетка дажджу і хуткі восеньскі змрок.
— Рамунтас!
Я здзіўляюся: нікога няма на беразе, акрамя мяне. Я гэта добра заўважыў: няма другога такога дзівака хадзіць у непагадзь ля мора. Тады каго кліча гэты пажылы чалавек?
— Рамунтас! — Ён падыходзіць да мяне і па-сяброўску ляпае па плячы.
— Я не Рамунтас, вы памыліліся,— суха адказваю я і збіраюся сыходзіць.
— He, ты мяне не падманеш! — Ён хапае мяне за каўнер плашча.— Ты можаш прыкідвацца перад іншымі колькі хочаш, але мяне ты не падманеш. Я ведаю: ты вялікі артыст, але мяне не падманеш,— ізноў паўтарае ён.
— Хто вы? — вырашаю высветліць я, разумеючы, што так проста ён ад мяне не адчэпіцца.
— Ну хопіць, Рамунтас. Прыкідвайся перад іншымі. Ты добра ведаеш, хто я.
— He ведаю,— упіраюся я.
Ён смяецца.
Я назіраю за тым, як ён смяецца, як падскокваюць скрозь смех яго тлустыя шчокі, і адчуваю, што прастора нібыта застывае ў мяне ў вачах, зацягваецца празрыстай плёнкай, і за ёй нешта дзіўнае, да ікоты, хахоча без перапынку — мацней, вось ужо слабей, вось гэты смех аддаляецца рэхам, пакідаючы мне толькі звон, звон...
Нешта працягвае мне ў рукі гэты незнаёмы таўстун — нейкія паперы. Я бяру іх і паволі адыходжу ад яго, і толькі прытуліўшыся да кіёска на адной з вулачак непадалёк ад гатэля быццам нанова расплюшчваю вочы.
Я мог падумаць, што ўсё гэта мне прыснілася, але ў маіх руках — паперы, напісаныя шырокім, размашыстым почыркам, так падобным да майго почырку.
Назіральнік
xiHquvdiEVH
Задыхаўшыся, я ўбягаю ў гатэль.
— Тэлефон! Ёсць у вас тэлефон?! — раздражнёна патрабую я.
Парцье ў здзіўленні ад майго выгляду і голасу ўказвае мне на аппарат.
— Рэжысёра, тэрмінова! — патрабую я.
— А, гэта вы! Чым вы так усхваляваны? — чую я голас старога рэжысёра.
— Як імя вашага сябра, артыста?! — амаль крычу ў трубку.
— Супакойцеся,— яго мяккі голас раздражняе мяне.
— Як імя вашага сябра, артыста?! — паўтараю я.— Я што, недакладна выказаўся?
— Вельмі дакладна. Яго звалі Рамунтас. А што здарылася?
Я маўчу, ашаломлены супадзеннем.
— Прабачце, а вы зараз дзе? — перабівае мае думкі голас старога рэжысёра.
— Я... непадалёк ад Куршскай касы,— я называю месца.
I адчуваю, як цяжка ён уздыхае.
— Гэта лёс, мой дарагі дружа, гэта лёс... — нарэшце прамаўляе ён.
— Што ўсё гэта значыць? Вы будзеце калі-небудзь гаварыць нармальна, без вашых загадак? Калі вы мне зараз нічога не растлумачыце, я з’язджаю!..
— А як жа мора? — я нібыта адчуваю, як ён хітравата ўсміхаецца.
— Мора... — паўтараю я і нібыта бачу гэтую марскую роўнядзь, на якую можна глядзець бясконца, на яе і лодкі...
— Вось што я вам скажу... He ведаю чаму, але вы апынуліся ў тых месцах, дзе адбылася гэтая сумная гісторыя з маім сябрам.
— Мяне прымаюць за яго! Дык ён загінуў ці не?
— Ён загінуў,— голас старога поўніцца смуткам.— Ён загінуў, але ніхто ў тых мясцінах аб гэтым нічога не ведае. Для іх ён з’ехаў. З’ехаў назаўсёды.
— Чаму?
На гэтае пытанне мне адказваюць толькі гудкі.
Я кідаю трубку і, нягледзячы на дождж, выбягаю на вуліцу: мне патрэбна адшукаць гэтага таўстуна. Ён усё раскажа. Ён павінен мне ўсё расказаць, інакш ад такіх супадзенняў я з’еду з глузду...
I вось цэлы вечар я хаджу па маленькім прыморскім гарадку, перасякаючы яго з канца ў канец, але таўстун нібыта праваліўся скрозь зямлю. Прамоклы, я вяртаюся ў гатэль і, зняўшы мокрую вопратку, засынаю ад стомы — крэпка-крэпка, як у дзяцінстве...
КНІГІ ОНЛАЙН
