Восень у Вільнюсе
Маргарыта Прохар
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 318с.
Мінск 2014
Зараз, седзячы ў камфартабельным аўтобусе, накіроўваючыся ў Прагу, Марцін падумаў з цёплым, заспакайнелым смуткам: успаміны робяць людзей ценямі, але яны больш жывыя і востра адчувальныя, чым раней. Такое вось дзівацтва, таксама як тое, што людзі змяняюцца, але аснова, быццам ядро арэха,— застаецца...
Здаецца, вось ён і распавёў сам сабе ўсё аб тых, каго з ім больш няма. Шмат смутку ў гэтых успамінах, якія нядаўна былі
За аблокамі душы
За аблокамі душы
часткай яго жыцця і з якой ён цёпла развітваецца, таму што ёсць у іх асаблівае святло — як ва ўсім, чым поўніцца жыццё. Таму што кожны з іх па-свойму кахаў і разумеў адно аднаго, а каб разумець — не трэба шмат думаць аб людзях, трэба толькі адно — сэрца. I сум растання — гэтае прызнанне ім у тым, што ты таксама іх шанаваў і любіў, таму што мы ніколі не сумуем аб непрыемным нам.
* * *
У Прагу Марцін вярнуўся ўвечары. Запальваліся агні, адлюстроўваючыся ў талым снезе, і ўсё было такім, што можна было падумаць: ён і не з’язджаў з Варшавы... Або проста стаміўся і прыдзіраецца да ўласных адчуванняў?..
Злавіўшы таксі, Марцін хутка дабраўся на старую кватэру на Мадлецкай, дзе не быў ужо чатыры месяцы. Адчыняючы дзверы, падумаў: не шкодзіла б зайсці да Марыі, бо ён так надоўга знік, нічога ёй не растлумачыўшы. Ён ведаў, што так не робяць з сябрамі, але ён не хацеў, каб яна даведалася, хто ён на самай справе.
Зайшоўшы ў кватэру, ён патэлефанаваў Марыі, але ніхто не адказаў. Дзіўна, у гэты час яна звычайна дома. Марцін выйшаў на лесвіцу, хацеў пазваніць у яе дзверы, але ніхто ізноў не адказаў, а дзверы былі зачыненыя. Ён не ведаў, што і думаць, разгублена стоячы перад гэтай кватэрай, дзе яго заўсёды чакалі, а зараз вось не чакаюць... Раптам ён адчуў: хтосьці крануў яго за плячо.
— Марыя?..— у надзеі павярнуўся ён.
Але гэта быў стары Ёзэф і, хоць здавалася, што час ужо не можа больш састарыць гэтага чалавека, выглядаў ён зараз жудасна: вусы абвіслі, спіна сагнутая, а рука, якой ён крануў плячо Марціна,— дрыжэла, і чамусьці яшчэ больш балюча было бачыць менавіта гэтую дрыготку абцягнутых зморшчанай скурай пальцаў, быццам менавіта яны ўтойвалі ў сабе няшчасце, таямнічае і страшнае прадказанне.
— Добры дзень, Ёзэф,— нарэшце, пераадолеўшы сябе, Марцін звярнуўся да яго.— Нешта здарылася з Марыяй?
Ёзэф адказаў не адразу, маўчаў, гледзячы на дзверы кватэры Марыі. Марцін хацеў ужо перапытаць, але стары нечакана адказаў сам.
— Марыя ў бальніцы... сэрца...
I гэтая фраза з яго сухіх, маршчыністых вуснаў, здавалася, была прасякнута дыханнем смерці, страхам смерці цела гэтага старога, што прыносіў вестку аб хваробе той, якая была ў два разы маладзейшай за яго і была поўная энергіі і сіл...
Дрыготкімі рукамі стары выняў ключ і перадаў Марціну, растлумачыўшы:
— Яна здымала кватэру, але гаспадары пакуль пакінулі яе рэчы. Яна папрасіла паглядзець за карцінамі. А котка пакуль засталася ў мяне.
— У якой яна бальніцы? — спытаў Марцін, адмыкаючы дзверы.
Стары назваў адрас і папрасіў:
— Дазволіце, я пайду? Цяжка стаяць — старасць. Вы зазірніце да мяне...
— Так...— ужо не заўважаючы яго, адказаў Марцін, пераступаючы парог гэтай да болю знаёмай кватэры. Ён рухаўся амаль механічна, нібы хтосьці задаў яму гэты рух — ісці, а інакш ён і стаяў бы так, моўчкі, аглушаны весткай Ёзэфа.
Месяц назад...
Калі б ён не паехаў у Варшаву дзеля Марты...
Калі б ён застаўся з Нінай і Алегам...
Калі б...
Ён ведаў, што поўнае ўсведамленне болю прыйдзе да яго пазней, не цяпер, як усё гэта прыходзіць да чалавека, які ўжо добра знаёмы са стратамі і сэрца якога выпрабавала шмат што, і таму яно не адразу адкажа, не адразу аголіць крывавыя рубцы, пакуль яшчэ абараняючыся старымі сіламі цвёрдасці і волі... Але і яны не змогуць абараняць заўсёды.
...Што ж мы можам супрацьпаставіць свайму няшчасцю, горычы разбурэння, проста крыўдам жыцця? Ці ўся справа ў памяці, што захавала яна, што зберагла? Бо заўсёды ўсім завалодае памяць, каб потым па кадры, па старонцы выдаваць са сваіх архіваў твары, словы, учынкі.
Гэтым нельга суцешыцца, але з гэтым можна жыць, боўтаючыся ў віры дзён, і, як вынік, здабываючы новую памяць, якая яшчэ вастрэй ранейшай, яшчэ больш жорсткая да цябе, калі ты вінаваты, што ніякіх высноў не зрабіў са старой памяці.
Гэта ёсць дні, мінулае і сённяшняя плынь жыцця...
За АБЛОКАМІ душы
За аблокамі душы
Марцін павольна прайшоў у гасціную. Яго крокі гулка аддаваліся ў пустой кватэры. Ля сцяны ён убачыў карціны. Яны былі нагрувашчаны адна на адну, і гэта болем адклікалася ў яго сэрцы: так ніколі б не зрабіла Марыя, і гэтая дэталь нібы яшчэ раз падкрэслівала, што Марыі тут няма, а яе карціны — асірацелыя дзеці, якія нікому не патрэбны.
Марцін апусціўся на калені, пачаў асцярожна разбіраць палотны. Вось «Каханне», вось «Дрэва жыцця»,— гэта ён ведаў, але іншыя... Дзіўнае хваляванне, нават замяшанне ахапіла яго душу: сапраўды такі сюжэт намалявала калісьці і Даша. Дамы, арка і цень, якая сыходзіць у арку — і сляды, якія скрадвае снег. Карціна звалася «Развітанне». Дзіўнае скрыжаванне. Мабыць, думкі людзей блукаюць па свеце і перасякаюцца ў ім выявамі і матывамі. А самі людзі сыходзяць, ператвараюцца ў лёгкія няўлоўныя цені. Цені тваёй памяці. Але і гэта лепш, чым калі б яны зніклі без следу...
Марцін асцярожна сабраў карціны і аднёс да сябе. Па дарозе ўспомніў, што прасіў зайсці Ёзэф: трэба аддаць ключы ад кватэры. Менш за ўсё яму зараз хацелася кагосьці бачыць, але нічога не паробіш. Марцін спусціўся на першы паверх і пастукаў. Дзверы адкрыў сам Ёзэф і, шорхаючы нагамі па старым, як ён сам, дыване, правёў у гасціную. Марцін аддаў яму ключы.
— Карціны забралі? — спытаў Ёзэф.
— Так,— Марцін кіўнуў.— Я паеду да яе.
Ёзэф цяжка ўздыхнуў, потым, усё гэтак жа аглушальна шоргаючы нагамі, падышоў да шафкі, выняў адтуль каньяк і чаркі.
Марцін дапамог яму адпаркаваць бутэльку, наліў сабе і яму.
Яны выпілі, але гэта не прынесла палёгкі.
Марцін накіраваўся да дзвярэй, але тут з-за шафы раптам выскачыла котка. Пазнаўшы Марціна, яна падбегла да яго і прыціснулася цёплай скуркай да нагі. Марцін нахіліўся і падхапіў яе на рукі.
— Чакай...— з сумам сказаў ён, гладзячы яе па шэрстцы.
Яму ўспомніліся вечары, і ўтульнасць той кватэры, і ўсмешка Марыі, і гэтая котка, якая выпівае яго каву...
Нячутна падышоў Ёзэф, дакрануўся да рукі.
— Ідзіце да сябе. Вам трэба адпачыць. Ідзіце. А котка хай пажыве ў мяне, пагрэе мяне трохі. Яна нагадвае аб Марыі.
Марцін перадаў яму котку, што жаласна мяўкнула на развітанне, і выйшаў з кватэры Ёзэфа.
Ён паехаў у бальніцу. Да Марыі пакуль не пускалі: яна ляжала ў рэанімацыі.
I ён падаўся на вуліцу, бязмэтна перасёк перакрыжаванне і спыніўся ў знаёмага тытунёвага кіёска. Той быў ужо зачынены. Марцін агледзеўся. Нічога не змянілася, усё як раней — вонкава, але ён жа ведае, што ўсё змянілася. Узяў у руку камяк адталага снегу, з размаху запусціў снежку ў кіёск — нібы кідок у мінулае.
...Як жа ён спадзяваўся пабачыць Марыю!.. Успамінаў у аўтобусе першую з ёй сустрэчу...
Так, ніхто так жорстка і бязлітасна не руйнуе наша жыццё, як смерць. I думаеш, што прывык да яе непазбежнасці, што зачарсцвела сэрца, а не — нешта застаецца ў ім, як пясок пасля прыліву і адліву мора. Гэтыя каменьчыкі і скрабуць да болю і дзікай нянавісці незразумела да каго...
Падышоў трамвай, ляскаючы вагонамі. Марцін механічна заскочыў на падножку і паехаў у паўпарожнім вагоне ў цэнтр.
Там снег прыбралі, але засталіся лужыны, снежны бруд.
...Бруд. Вось такое яно, жыццё — нервовае, злое, цяжкае — як у бездараж, і ты бяжыш, спатыкаючыся, ногі распаўзаюцца ў брудзе, / падаеш ты, і паднімаешся, уздыхаючы, і бяжыш, паўзеш, ідзеш па ўсім гэтым. Што суцяшае? Можа, выпаўзеш. I калі б гэта прыводзіла да шчасця, пяшчоты і цеплыні. А гэта вядзе незразумела куды, і ніхто не абяцае нічога за пякельную працу жыцця. / адно толькі каханне можа паспрачацца з табою, лёс,— каханне, якое ўзнікае незразумела адкуль і сыходзіць незразумела куды. Толькі яно адно дае сілы паўзці па бездаражы жыцця...
3 цяжкасцю пераадольваючы снежную кашу, Марцін накіраваўся ў верх ад Старамесцкай і неўзабаве выйшаў да рэстаранчыка, які мог уваскрасіць у памяці яго пражскае жыццё. Гэта была маленькая і ўтульная карчма або стылізацыя пад яе. I зваўся ён таксама цёпла, па-хатняму,— «У млынара».
Марцін увайшоў. I тут нічога не памянялася. Тыя ж плёнкі часныку і цыбулі на драўляных ашэстках, кола з дрэва, свечкі з чырвоным аплывам — імітацыя даўніны, нагар — нібы чырвоныя косы; сямейныя абрусы ў клетку, такія ж сурвэткі, курыца
За аблокамі душы
За аблокамі душы
ў кашы, ражкі, букецік каласкоў у вазачцы, чырвоная свечка на стале ў пасудзіне побач з табой — мірна адбіваецца ў куфлі піва. I ясна разумееш, што час і памяць застаюцца не ў нас, а ў рэчах, якія нагадваюць аб ім, таму што не змяняюцца. Мяняюцца людзі: сталеюць, старэюць, сыходзяць у дзяцінства, знаходзяць новае каханне і новыя сілы, кідаюцца пад кулі або ўпадаюць у дэпрэсію. I ўся гэтая дзея жыцця адбываецца пад адны і тыя ж дэкарацыі. Героі знікаюць, дэкарацыі застаюцца і чакаюць новага спектакля з новымі героямі або змененымі старымі...
Марцін прысеў за столік у куце, дзе калісьці сядзелі яны — ён і Таня. «Тут сапраўдная чэшская кухня»,— казала яна. I зараз ён замовіў тую ж вячэру: смажаніна са свініны, кнедлікі з капустай, піва. Мірная, добрая вячэра, і гарыць камін і свечка на тваім стале. А ўсё вакол нагадвае ранняе дзяцінства, бабуліну хату, дзе добра, выгодна; і на імгненне Марціну паказалася яна — усмешка лёсу, нібы гаварыла яму: ён нікуды не ўцёк ад самога сябе, застаўся хлопчыкам з бабулінай хаты, а потым з хаты на ўскрайку горада, і ў душы праз усе дарогі марыў аб такой выгодзе — збегчы ад усяго ў цеплыню...
Тады, у першы раз з Таняй у гэтай добрай карчме ён адагрэўся душой, баючыся нават узгадваць, што б рабіў без яе. I сталі далёкімі цёмныя пражскія вулачкі, дзе ён дрыжэў ад холаду і разумеў, што без дакументаў яму застаецца скончыць жыццё самагубствам, або змаладушнічаць, прыбіцца да якойнебудзь чэшкі ўдавы ў глухую вёску і гадаваць парсючкоў усё жыццё, напружваючыся ад шуму колаў паліцэйскай машыны.
КНІГІ ОНЛАЙН
