Восень у Вільнюсе
Маргарыта Прохар
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 318с.
Мінск 2014
Мабыць, Таня дала яму шанец чакаць лепшага, і, разумеючы гэта, Марцін яшчэ больш унутрана дакараў сябе, што разбурыў тое спакойнае шчасце, якое магло б адбыцца ў яе з Сашам, калі б не з’явіўся ён.
Зараз няма і Марыі. Нікога няма побач у гэтым вялікім горадзе. Толькі дэкарацыі, што супадаюць з мінулым і сучаснасцю і, мусіць, з будучыняй. Гэта нагадала Марціну антычныя трагедыі, дзе спачатку дзейнічае мноства персанажаў, а ў фінале застаецца толькі адзін галоўны герой. Вельмі падобна, калі выключыць тое, што застаўся галоўны герой, паколькі Марцін ніколі не пакутаваў маніяй велічы, а толькі дужаўся за жыццё, у якім павінна ж быць шчасце і для яго...
А пакуль было толькі выжыванне. Зараз надышоў час сабраць сябе па кавалках у адно цэлае, не баяцца і не пагарджаць сабой. Ніна заўсёды казала, што прычына праблем не вакол цябе, а ў табе самім. I яшчэ яна сказала: дрэнны ты або добры — гэта ў цябе не напісана на твары. Гэта правільныя словы, толькі заўсёды ў тваёй душы звініць уразлівае «але...». I Таня камплексавала, напісаўшы яму пра гэта...
...I ўсё жыццё сыходзіць у разборы гэтых «але», «чаму», «навошта»!.. Усё жыццё вылятае ў трубу... Тое ж самае і з ім, і з іншымі, хто задае гэтыя пытанні...
I Марцін, седзячы за столікам, раптам падумаў, што распавёў пра ўсіх, але забыўся пра сябе самога. Хто ён? Хто ж прыедзе да Дашы, якім яна зможа яго ўбачыць?..
I мабыць, упершыню ён задумаўся, хто ж ён, седзячы за столікам у чужой пражскай карчме. Што ён можа? Навошта народжаны? Няўжо толькі смутак, памяць і сум рухаюць ім і яны вызначаюць хаду і рытм жыцця, якое ён вядзе?
...Шмат раз ён уяўляў сабе, як памірае на асфальце, нарэшце расстраляны паліцэйскімі, і яго кашулю хвошча вецер і, можа, выпадковы восеньскі лісток кранецца шчакі. Або — хутчэй — пыльная паперка, кінутая выпадковым мінаком дзень назад.
Ці не гэты страшны сон стаў вызначаць яго жыццё?..
Няўжо нічога няма светлага? А, вось, паштоўкі. 3 іх спрабавала пачацца новае жыццё. Жыццё мастака. Але абставіны ўсё змянілі ізноў. Толькі ці варта ставіць крыж на самім сабе? Так палічыў бы Павел, ужо Павел вынес бы прысуд. Але так не лічыць ён сам, і павінен ён нешта значыць для самога сябе? Паўлу гэтага не зразумець: у яго жыццё разлічана на гады: нормы, асновы, скіраванасць. Што ж — гэта вызначальнае ў жыцці: есці мяса, калі табе хочацца рыбы? Павел не зразумеў: людзі адрозніваюцца адзін ад аднаго, ім трэба дапамагаць знайсці сябе, а не кідаць у вогнішча высокай маралі. Апошняе, вядома, нашмат лягчэй за першае.
...Адмаўленне — вось яна, іншая грань свету. Адмаўленне для стварэння чагосьці новага. У яго не атрымалася, але ён ведае, што ў жыцці шмат шляхоў, шмат перашкод, і ўсім патрэбны разуменне і спагада. He бывае шчасця для ўсіх, ёсць шчасце для кожнага. Таму самы вялікі міф чалавецтва — міф аб сістэме, легенда аб сэнсе жыцця, аб яго парадку. Кожны
За аблокамі душы
За аблокамі душы
чалавек для чагосьці і камусьці прызначаны. Важна — каму і для чаго. Гэты сакрэт не разгадаць у юнацкасці, ён ажыве і загаворыць пазней, але галоўнае — не наступіць на зародак, не знішчыць спачатку, не прымушаць насіць смокінг замест швэдра, таму што з гэтага нараджаецца такі лёс, як у яго — ламаная прамая, якая забылася першапачатковую кропку каардынат.
* * *
...Гады, гарады, людзі — а зверху коўзанка па жыццю. Калі такія думкі прыходзяць табе ў галаву ўжо з раніцы — ведай, што ты стаміўся. Стаміўся працаваць або стаміўся чакаць, стаміўся клапаціцца пра сябе і іншых, стаміўся згінаць і разгінаць спіну. Стаміўся ўзгадваць або дужацца з успамінамі. Паспявай жа тады скончыць гульню, пакуль яна не прыкончыла цябе...
Праз пяць месяцаў пасля Варшавы Марцін зразумеў, што, здаецца, паспеў скончыць сваю гульню. 3 найбольшымі стратамі, з апошнім вагонам і зласлівай усмешкай напрыканцы выпадковага кандуктара жыцця.
Месяц ён правёў дома, рэдка выходзіў, спрабаваў чытаць. Імкнуўся забыцца, дзе ён, у якой пэўнай кропцы зямнога жыцця. Адзінае, што нагадвала пра рэчаіснасць ныючым болем,— карціны Марыі, яе дол на могільнік, на які ён прыйшоў замовіць помнік і даць грошай наглядчыку. Яго не хвалявалі атрыбутыка пасмяротнага, але, хто ведае, можа, Марыя паставілася б паіншаму. Яны ніколі не гаварылі пра смерць, толькі пра мастацтва, а яно — неўміручае. Зараз яму ніколі не даведацца пра яе меркаванне наконт смерці... А частка яе душы — карціны — казалі ўсё ж пра жыццё, хоць і складанае, але жыццё. Яна быццам бы пакінула яму напамін у гэтых карцінах — жыві: пакутуй, кахай, выжывай, працуй. Ад цябе таксама залежыць, што з гэтага пераліку ты зможаш абраць для сябе. Такое было яе меркаванне. Яна нібы прадчувала гэта нешта ў ім — слабое, якое паддаецца адчаю або смерці, тое слабое, непрыемна-мяккае ўсярэдзіне, нібы касцяны мозг забітай дзічыны. Гэта заўсёды было ў ім — з дзяцінства, і зараз ёсць, але ён ужо навучыўся кіраваць гэтым, атакаваць, згортваць у пруткі жгут засяроджанасці і цвёрдасці згодлівую, глейкую масу ма-
ладушнасці перад жыццём. Зрэшты, гэта не заслуга яго волі, а, хутчэй, тых акалічнасцяў, якія выпрабоўвалі яго на трываласць. I зараз, ён гэта разумеў, не час адыходзіць. Вядома, заўсёды хочацца ўтыкнуцца ў падушкі і нічога не бачыць, не верыць ні ў што, не ацэньваць сябе, не турбаваць. Толькі нельга ўсё жыццё хавацца ад сябе і хаваць сябе ад іншых. Трэба ўсё ж паглядзець, што ж выйдзе, калі ты адкрыеш твар. Можа, не так ужо і дрэнна?.. Тэорыя часам разыходзіцца з практыкай, у гэта трэба верыць, каб не адчуваць асуджанасці. Тое, што здарыцца,— няхай здарыцца.
Але час ад часу яго палохала будучыня, і тады дні нагадвалі шэрую масу, калі нічога не адбываецца, а адзіная падзея — скончылася зубная паста...
I тады ён бязмэтна хадзіў па кватэры, нібы па старой, знаёмай, праверанай клетцы, насвістваў незразумелую мелодыю, і разумеў, што
...можна бегаць, мітусіцца, але вынік адзін — сум, сум па табе, Даша...
можна нічога не рабіць, спяваць увесь дзень адну песню, але вынік адзін — сум па табе, Даша...
можна есці, піць, можна не есці, не піць, але вынік адзін — сум па табе, Даша...
«Блазан»,— неяк сказаў пра яго Павел. А было яшчэ адно слова — фантазёр. Але ён сказаў — «блазан». Толькі няўжо ён, Марцін, вінаваты, што заўсёды прыдумляў, фантазіраваў пра кагосьці, пра сябе. Так ён думаў тады, саромеючыся самога сябе. Зараз ён разумее: фантазіі, мары — лепшае ў нас, якія нашы мары і фантазіі — такія і мы. Яны паказваюць, чаго мы чакаем ад будучыні. I вось зараз ён сядзіць, глядзіць на карціны Марыі і думае пра тое, якія яны могуць быць шчаслівыя з Дашай, і зусім не думае пра Паўла, пра яго смерць. He думае — і ўсё. He варта хлусіць самому сабе — вось што ён вынес са свайго жыцця. Можа, ён і дрэнны, але заўсёды лічыў, што нікому не патрэбны паказны сум. А перад сабой няма чаго выконваць уяўных прыстойнасцей. Хтосьці скажа, што гэта жорстка, бессардэчна, нават не паспрабаваць прачуць, выдушыць з сябе са скрыгатам слязінку жалю — няхай скажа, няхай адчуе сябе задаволеным і правільным ад таго, што зможа выдушыць з сябе малекулу жалю. А ён, Марцін, стаміўся ад усяго ўяўнага,
За АБЛОКАМІ душы
За аблокамі душы
наноснага. Ён — пустазелле на полі высокай маралі, не такі, як усё, і стаміўся даказваць у думках Паўлу і самому сабе, што ён — чалавек.
...А можа, ты дрэнны, таму што якраз не такі, як усе, таму што з дзяцінства не хацеў быць касманаўтам, як усе, а хацеў стаць садоўнікам і лячыць котак...
Днём яшчэ нічога, а вось ноч і раніца, калі ўжо не можаш спаць,— вось што навявае журботныя думкі пра свет, пра сябе. I яшчэ: калі ты прачынаешся досвіткам, чамусьці асабліва пакутліва чуць шум машыны, якая самотна праязджае ў пустэчы новага дня.
Хоць ён заўсёды марыў пакінуць гэты горад досвіткам...
Дарэчы, аб часе. Яго засталося мала. Заўтра субота, будзе тэлефанаваць Ярашак. Ён зрабіў дакументы. I вось званок.
Марцін апрануў паліто і выйшаў на вуліцу. Узяў машыну: ехаць далёка, на іншы канец горада.
Ярашака ён знайшоў усё там жа: у такім жа старым, як ён сам, бары з завэдзганымі і пацёртымі крэсламі ды паўразбітым, забітым фанераю шклом на дзвярах. Ярашак, убачыўшы Марціна, запрасіў яго за столік. Марцін прысеў, запытальна зірнуўшы на старога злодзея, і той хуткім рухам дастаў дакументы. Марцін уважліва паглядзеў пашпарт: зроблена якасна.
— He давяраеш? — пракураныя танным тытунём вусы Ярашака склаліся ў іранічную, але напружаную ўсмешку.
— Калі б не давяраў — не звязваўся. Але праверыць трэба. А ты што, грошы ад мяне не ў канверце прымеш?
Той ізноў усміхнуўся.
Марцін уручыў яму банкноты.
— Пасядзіш з намі? — прапанаваў Ярашак.
— He, мала часу.
— Як хочаш. Праводзіць?
— 3 чаго б гэта? Дарогу ведаю. Будзь здаровы,— і Марцін накіраваўся да выхаду.
— Убачымся? — крыкнуў яму ўслед Ярашак.
— He дай бог,— адказаў Марцін, падыходзячы да дзвярэй.
— Хто ведае, хто ведае...— і Ярашак загадкава пахітаў сваёй лысаватай галавой.
«Вось стары чорт!» — падумаў са злосцю Марцін, выходзячы з бара, але словам адмысловага значэння не надаў.
Так сказаў, каб пазлаваць за тое, што Марцін не пасядзеў з ім у бары, а Ярашак не прадэманстраваў, які адметны чалавек у яго ў гасцях. Але Марцін не хацеў свяціцца: мала на якога стукача тут нарвешся: месца незнаёмае, ды і людзі таксама.
Толькі потым, уваходзячы ў цёмную арку, што вяла на вуліцу, дзе ён пакінуў машыну, раптам адчуў цэпкую руку ззаду і нож ля горла, яго халоднае тонкае лязо, якое ўпіралася яму пакуль што ў падбародак.
— Гэй, не гарачыся. Я свой...— прахрыпеў Марцін.
— Маўчаць! — крыкнуў ззаду малады, яшчэ нават юнацкі голас.
— Ну ўжо адпусці яго, Уладак, годзе...
I Марцін пазнаў голас Ярашака.
Уладак апусціў нож, і Марцін змог нарэшце вольна ўдыхнуць паветра.
— Вось і ўбачыліся,— усё гэтак жа пасмейваючыся, прагаварыў Ярашак.
— Што ты хочаш?! — са злосцю спытаў Марцін.
— He крычы, супакойся. А хачу вось чаго — вазьмі мяне ў справу.
— Чаго? — не зразумеў Марцін.
— Ты ж буйную справу задумаў, калі дакументы мяняеш. Вось і вазьмі мяне. У цябе мазгі ёсць, адна толькі справа з падменай інкасатарскіх машын чаго вартая.
— Стары дурань! — засмяяўся Марцін.— Няма ў мяне больш справы. I дакументы патрэбныя зусім не для таго, што ты падумаў. Бывай, Ярашак!..
КНІГІ ОНЛАЙН
