КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Ён любіў слова. Захапляўся ім, як найвялікшым, амаль невытлумачальным цудам. Ён «мацаў» слова, браў яго «на зуб», смакаваў, наталяўся яго водарам. Радаваўся адметнаму, трапнаму, незацяганаму слову, як дзіця радуецца новай і займальнай цаццы. Памятаю, з якой радасцю ён адкрыў для сябе другога нашага вялікага Максіма — Гарэцкага. Міша проста закахаўся ў яго. I не ў апошнюю чаргу як у знаўце (і майстра, вядома ж!) роднага слова, да ўсяго магілёўскага. Але, але, было ў Мішы і пачуццё мясцовага, так бы мовіць, моўнага патрыятызму. — Па адукацыі, старычок, усяго каморнік, па-цяперашняму — землямер, — казаў Міша, прыжмурваючы ад расчуленасці чамусьці адно, правае вока, — а якое веданне мовы, якое чуццё, адчуванне слова, яго арганікі! Усе гады «Нашай нівы» — час апрабацыі, выпрацоўкі, шліфоўкі мовы, а ў яго, нашаніўскага аўтара, адразу — класічная моўная празрыстасць. Тайна сія веліка есць, старычок! I ягоны твар свяціўся такой непадробна шчырай шчаслівай усмешкай-радасцю, што — добры і прыгожы — рабіўся яшчэ дабрэйшым і прыгажэйшым. Танюсенькую сваю кніжачку з невялікай, але таленавіта напісанай, шчымліва кранальнай аповесцю «Адзін лапаць, адзін чунь» Міша падарыў мне з адмысловым аўтографам — слоўнаграфічным: «Лапаць (у дужках — малюнак лапця з аборамі) — лапаць (у дужках — дзве рукі з растапыранымі пальцамі) — філалогія. Ах, якія мы убогія!» Гэта аніякі не намёк на нешта ці на некага. Гэта звычайная Мішава самаіронія. He выпінастая, не крыклівая, a — сцішаная, прыглушаная, бы трошкі нават сарамлівая і прабачальная. Маўляў, што ж тут зробіш, калі я (мы) такі(я) — убогія, як у гэтым выпадку. Хай сабе трошкі, але ўсё ж — убогія, старычок! Няма ў нас, казаў няраз Міша, ці то моршчачыся-крывячыся, як ад болю, ці то ледзь прыкметна ўсміхаючыся, тае еўрапейскае выхаванасці і энцыклапедычнай адукаванасці, страчана гэта намі пасля Скарыны. «I адкуль можа ўзяцца, старча?! Усе нашы адраджэнцы-пачынальнікі — інтэлігенты ў першым калене. I мы з табою такія ж убогія асцеты, як кажа слаўнай і дапраўды паэтычнай душы чалавек Сцяпан Гаўрусёў, сын Захараў, заўважу — і мой землячок-мугілёвец». Аднойчы, завітаўшы да мяне ў хату, Міша ўгледзеў на самай ніжняй паліцы кніжнага стэлажа агромністага памеру фаліянт — «Дыялекталагічны атлас беларускай мовы». He паленаваўся, выцягнуў яго з-пад стосу кніг (атлас ляжаў плашмя, бо паставіць яго на паліцы з-за памеру было немагчыма) і пачаў гартаць. I гэтак захапіўся, што не заўважыў нават пляшкі нашага любімага балгарскага белага «Міскету», якая з’явілася на стале. Атлас, як кажуць, зачапіў яго за жывое. Ён нястомна накладваў празрыстую цэлафанавую кальку з нанесенымі на яе кропачкамі райцэнтраў на карты-схемы дыялектных адметнасцяў і заўзята каментаваў вынікі гэтых сваіх практыкаванняў. Супастаўляў і супастаўляў лексічныя, граматычныя і іншыя моўныя формы Міншчыны, найперш маёй Лагойшчыны, з адпаведнікамі Магілёўшчыны, а перадусім — сваёй Слаўгарадчыны, радаваўся, як дзіця, адзначаючы між імі мінімальныя адрозненні ці амаль поўную адсутнасць іх. — Паглянь, старычок: мова сведчыць, што крывічы і радзімічы — дзеці аднаго роду-племені, — гаварыў Міша, водзячы пальцам па бліскучай, бы навошчанай, кальцы. — Якое слова ні вазьмі — як у вас, гэтак і ў нас. Во, назвы дзён тыдня, субота, скажам: і ў вас «субота», і ў нас — «субота». У вас зафіксаваны прыметнікі «ільняны, льняны і альняны», і ў нас дакладна тое ж. У вас кажуць «у кажусе», і ў нас. У вас часцей «матка», чым «маці», і ў нас таксама. У вас кароткія формы роднага склону — «хат, сцен», і ў нас — таксама, старычок. А во, зірні, вашы формы — «улясох, налугох, на нажох» (яксвятой памяці Ян Дамінікавіч пісаў) — поруч з формамі «у лясах, на лугах, на нажах». Цалкавіта тое ж фіксуецца і ў нас. А во — адрознасць: у вас — «яблык», мужчынскі род, а ў нас — «яблыка», ніякага роду. У вас — «кажа, меле, грэе», і ў нас, хоць паблізу гавораць і «кажыць, меліць, грэіць». У вас — «пасвіць» і «пасціць», і ў нас — цот у цот. Але затое: у вас — «малако, масла кароўе», у нас жа — кароўскае. У вас «вярба», у нас — «верба», у вас — «несла», у нас — «нясла», у вас — «таўсты», у нас — «тоўсты», у вас — «зашчытак», у нас — «закот», у вас — «калыска», у нас — «зыбка». Розніца? Ды амаль ніякай, старча: што калыхацца, што зыбацца... Сам купіў атлас, Шаноўны, ці сфундаваў хто? Малойца, Сымонаў сын! Кніжка — не адарвацца! Якая наша мова багатая, старычок! Во, у вас — «рэзгіны», а ў нас — «рэзвіны»: што лепш? Выбірай, таварыш пісьменнік, даказвай перавагу свайго. А во, брат: у вас — «квактуха», а ў нас — «квакуха». Што скажаш? Маўчыш? А я кажу: і адно добра, і другое... Каб не такі вялізны фаліянт, узяў бы яго ў цябе ў доўг, пагартаць вольнай хвілінай спакойна, прайсціся па ўсіх рэгіёнах, параўнаць маўленне па мерыдыянах і паралелях... Ляпнуўшы ўрэшце цяжкой каленкоравай вокладкай фаліянта, бы вечкам нейкага старадаўняга куфра, Міша задуменна і трохі меланхалічна загаварыў аб велізарнай каштоўнасці гэтае (стукаючы костачкамі пальцаў па атласе) кнігі і працы, што крыецца за ёй, аб тым, што матэрыялы атласа красамоўна і пераканаўча даводзяць і сцвярджаюць адзінства і цэласнасць нашай мовы на ўсёй этнічнай тэрыторыі беларусаў (як гэта даказаў і паказаў вялікі наш вучоны і такі ж вялікі сын Беларусі акадэмік Яўхім Карскі); аб тым, як ён, Міша, з захлёбам чытаў слоўнік Бялькевіча, з радасцю адзначаючы, што гэта, па вялікім рахунку, слоўнік беларускай мовы, а не толькі так званы «краёвы», хоць ён, безумоўна, зафіксаваў найперш адметнасці гаворкі Магілёўшчыны; аб тым, што пісьменнікам трэба часцей зазіраць у слоўнікі і кніжкі кшталту дыялекталагічнага атласу (і зноў ціхае пастукванне костачкамі пальцаў па масіўнай і цвёрдай вокладцы) ды чэрпаць адтуль, пералапачваючы слоўную руду, сапраўдныя моўныя залацінкі, бо ў многіх «братьев-пнсателлшек» (Мішавы словы) мова шэрая і нясмачная, як «самагонка ў бабы Ёўгі з прыснапамятнага Сіняла, старычок». Мы сядзелі, смакавалі балгарскі «Міскет» пад колішні сапраўдны (са слязьмі) швейцарскі сыр і гаманілі аб тым, як было б добра, проста выдатна («Нават слаўна, старычок!») прайсціся пешкі напрасткі, не надта трымаючыся бітых дарог, ад майго Лагойска да ягонага Прапойска. (Міша, дарэчы, рэдка калі гаварыў Слаўгарад, часцей іменаваў свой родны райцэнтр гэтым яго даўнім, спрадвечным імем, які ў старажытнасці зваўся таксама амаль гэтак жа, як мой Лагожаск, Прапошаскам, што лішні раз гаворыць за паходжанне ягонае назвы зусім не ад бальшыні там празмерных аматараў моцных напояў.) Прайсціся, паглядзець на Беларусь, паслухаць стрэчных простых беларусаў, няспешна падумаць аб імклівым бегу дзён, тыдняў, месяцаў і гадоў, а яшчэ на свае вочы і вушы пераканацца, што аніякіх моўных (і ўсялякіх іншых таксама!) меж між цэнтральнай Беларуссю і ўсходнім яе акрайкам не існуе і ніколі не існавала. Прыжмурыўшы адно вока ў асалодзе ад пітва (Міша любіў добрае віно, ведаў у ім смак і мог ацаніць, пэўна, прафесійна), ён гаварыў нібыта фрагментарна, адрывіста, але, тым не менш, лагічна, слушна і пераканана: — I адкуль ім быць, тым межам, старча? Хто скажа, дзе нашы межы ўвогуле, вызначаныя з навуковай скрупулёзнасцю і дасведчанасцю тым жа Карскім? Ці чытаў ты Устаўную Грамату пра абвяшчэнне БНР? Ведаю, не чытаў, не мог чытаць. А мне добры чалавек даў. Там нашы межы акрэслены дакладна, старычок. I дзе ж яны, спытаем, дружа, яшчэ раз, — тыя нашы межы? У Расіі, старычок, у Літве, Латвіі, Польшчы, Украіне. Ува ўсіх нашых суседзяў. Усе нас абабралі. 3 усіх старон, як пісаўсветлай памяці Ян Дамінікавіч А што да мовы твораў (у розных жанрах) самога Міхася Стральцова, дык яна дакладная, выразная, багатая, класічна чыстая і празрыстая літаратурная (у высокім і лепшым сэнсе гэтага вызначэння) беларуская мова, мова Якуба Коласа, Кузьмы Чорнага, Лукаша Калюгі, Максіма Гарэцкага. Асаблівага магілёўскага акрасу яна, бадай, не мае. Прынамсі, ён не кідаецца ў вочы, хоць сям-там пракідваюцца чыста мясцовыя, «сычынскія» слоўкі. Міхась зберагаў іх у душы нямала, часам з любоўю і асалодаю качаў іх на языку, але ў сваю паэзію, крытыку і нават прозу ўстаўляў вельмі і вельмі ашчадна. Чаму ж гэтак? А раптам там былі сапраўдныя моўныя жамчужынкі? He штучныя, вядома, а натуральныя? Міша, пасмейваючыся вачыма і трошачкі куточкамі вуснаў, тлумачыў: «Мы літаратары беларускія, старычок, а не тутэйшыя...» Дарэчы, не ў прыклад многім кволенькім работнічкам пяра і алаўца, ён ніколі не гаварыў пра сябе, што ён пісьменнік, паэт альбо крытык. 3 той жа трошкі іранічнай і ледзь прыкметнай стральцоўскай усмешкай Міша мог на тэты конт іранічна зазначыць: «Сам Уладзімір Ільіч сціпла называў сябе ўсяго толькі літаратарам. Што ж тады нам караскацца, старычок, як той жабе, на купіну?..» А, між тым, рознасць між намі, у пераважнай болынасці дзецьмі вёскі, Міша заўважаў. I не толькі ў слове, у маўленні, хоць, вядома, найперш, вядома, акурат у гэтым. Быў ён аднойчы ў мяне ў Слабадзе. На падворку, у дрывотні, у пуньцы, у якой мы начавалі на капе свежага сена, Міша разпораз пытаўся пра нашы, мясцовыя назвы прылад, начыння, розных пасудзін, жэрдак у плоце, пралётаў між слупкамі, пазоў і вуглоў зведзеных у вянкі бярвенняў хаты і гаспадарчых будынкаў, тут жа згадваючы свае мясцовыя, сычынскія, прапойскія і наогул магілёўскія назвы. Аднолькава радаваўся і супадзенням, і рознасцям, асабліва, калі тая ці іншая рознасць мела ўсё ж адзіныя ці падобныя зыходныя карані. Угледзеўшы прыржавелы пасля даўнаватага ўжо вясновага ворыва плуг пад сцяной дрывотні, папытаў, як у нас завуць яго вострую ніжнюю частку, лязо, што рэжа зямлю. «Нарог», — кажу. «А ў нас — лемеш. А яшчэ — бык, старычок! А сэнс адзін і той жа: рогам, валовым, бычыным рогам пароць, успорваць зямлю, раллю. Ах, якія мондрыя былі нашы продкі, старычок! Якія паэты!» — і Міша сцішана смяяўся, нейк загадкава-хораша жмурыў, бы ад цыгарэтнага дыму, вока. Упадабаў ён маму. Нават пацалаваў ёй руку, калі мама падала на стол сваю каронную, можна сказаць, страву — засмажаны ў печы ў масле сыр, папярэдне добра-такі, да жаўцізны, падсушаны. Мама страшэнна збянтэжылася ад такога Мішавага парыву. А ён пасля сказаў мне задуменна і вельмі расчулена-пранікнёна: «Якія яны аднолькавыя, старычок, нашы мамы!..»