КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Шмат гадоў і пасля Міша не абдзяляў мяне сваёй шчырай і зацікаўленай увагай, добрым словам сяброўскае падтрымкі. Дарагія і памятныя пазнакі гэтай увагі і падтрымкі і сёння са мною. Сярод іх, да прыкладу, хоць бы тыя ж дарчыя надпісы на падораных мне ягоных кніжках, пра некаторыя з якіх я ўжо згадваў. Стаіць у мяне на паліцы яго зборнік літаратурна-крытычных артыкулаў «Жыццё ў слове». Адгортваю вокладку і чытаю напісаныя круглым, лёгкім, імклівым і вельмі пазнавальным Міхасёвым почыркам радкі: «Мікалаю Сымонавічу Гілю (Гілевічу) — крытыку, празаіку, публіцысту, гаспадару ўласнай кватэры, але, на жаль, халасцяку, — з добрымі пачуццямі. 2.02.67. М. Стральцоў». Прачытаю і сапраўды з добрымі пачуццямі зноў згадаю яго, незабыўнага сябра юнацтва і маладосці, са светлай скрухай пасміхнуся з некрыўдлівай Мішавай іроніі адносна крытыка, празаіка і публіцыста і спуджана сха- мянуся ад раптоўна-знянацкага ўсведамлення, што напісана гэта Міхасёвай рукою болып чым сорак гадоў назад, і што самога яго няма ўжо больш чым дваццаць. Яшчэ больш шчымлівыя пачуцці выклікае Міхасёў аўтограф на кніжцы «Загадка Багдановіча». Ён такі: «Дарагому Міколу, думаючы пра тое, што ў жыцці і ў творчасці павінны быць загадкі. Каб іх не было, іх трэба было б выдумаць. Дружба — загадка і таямніца. Яна і жывіцца загадкай. Трэба сябраваць. 12.VI.70. М. Стральцоў». Тут мне сёння ўжо не да ўсмешкі. Агортвае пачуццё сораму і дакору — датычна сябе. Пэўна, не лепшым я быў сябрам. Па маладой легкадумнасці не ўмеў сябраваць. Гэта толькі з гадамі прыходзіць разуменне і цвёрдае ўсведамленне таго, што сябры — ці не найбольшы, найдарожшы душэўны набытак чалавека, што акурат у сябрах жыве нашая маладосць (бо сябры знаходзяцца толькі ў маладыя гады), што страта кожнага з сяброў — гэта тваё асірочванне, гэта страта часткі сябе. Ды надпіс гэты скіроўвае думку і пачуццё і ў другім кірунку. «Загадка Багдановіча» — лепшае з напісанага Стральцовымкрытыкам. Гэтае літаратуразнаўчае эсэ — адна з узорных дзялянак нашай крытычнай нівы. 3 ім поруч можна паставіць хіба толькі эсэ Алеся Адамовіча пра Максіма Гарэцкага — «Браму скарбаў сваіх адчыняю». «Браму...» Міша высока цаніў і захапляўся ёю [...]. А яшчэ такой жа асаблівай любоўю Міша любіў Паўлюка Труса: за чысціню і шчырасць ягонага голасу, за народны склад ягонай маладой песні-споведзі і нават за тое, што уздзенскі хлопец адкрыта, не хаваючыся, перапяваў, часам надта ж блізка, разанскага «парня» Сяргея Ясеніна. Валянцін Тарас у сваіх успамінах згадвае, як хадзіў з Мішам на магілу Паўлюка Труса. Я магу сказаць тое ж самае. Міша і мяне вадзіў туды, і мы з горыччу гаварылі пра надта ж непаглядны помнічак на магіле такога юнага і такога слаўнага, прыгожа-кучаравага паэта, улюбёнца ўсяе тагачаснае — другая палова 20-х гадоў XX стагоддзя — беларускае моладзі, і пілі віно з дастаных Мішам аднекуль, бы сапраўды з-пад помніка, шклянак. I з Мішавых слоў тае гаворкі на магіле Паўлюка вынікала, што ён хацеў бы напісаць кніжачку (так і казаў — кніжачку) і пра Паўлюка Труса, жыццё якога гэтак рана раптоўна абарвалася. Згадаю тут і тое, што Міхась аднойчы далучыў да двух згаданых Максімаў — Багдановіча і Гарэцкага — трэцяга, Максіма Танка, і параўнаў, ці супаставіў трох беларускіх Максімаў з адным расійскім. Памятаю тое выразна, бы сёння. Праўда, калі гэта было, у якім канкрэтна годзе — не скажу, а што было, і было ў маім лімаўскім пакоі-кабінеце, дык гэта дакладна. Забег Міша да мяне надвячоркам. Цвярозы. Але з відочным намерам «прычасціцца», бо ці не з парога папытаў: — Ёсць, старычок, якая пяцёрка ў кішэні? Пяцёрка акурат і была. Міша, атрымаўшы яе, тут жа выйшаў, сказаўшы: — Я хутка. Адна нага — там, другая — тут. Вярнуўся ён сапраўды хутка. Зачыніўшы за сабою дзверы, папрасіў-параіў: — Прымкні, старычок. Спакайней будзе. Калі я выканаў гэтую просьбу-параду, Міша дастаў з кішэняў дзве пляшкі «чарніла», плаўлены сырок і пяток карамелек. Ставячы і выкладваючы ўсё гэта на стол, трошкі хапатліва, але амаль шчасліва патлумачыў: — Пасядзім, старычок, пагамонім. Гарэлкі не браў. Гарэлка куляецца, а вінцо п’ецца. Нават цэдзіцца, старча. Мыслівец сказаў бы — смокчацца. I няхай сабе. От мы з табою, старычок, па старой звычцы і пацэдзім, і пасмокчам, і падымім заадно. Мы за тымі «бутыленцыямі», як ласкава велічаў Міша бруднавата-карычневыя пляшкі, ажно ацямнелі, і пакінулі мой кабінет пад настойлівыя напаміны прыбіральшчыцы — яна замыкала і адмыкала памяшканне рэдакцыі. Пра што толькі ні гаманілі! Пра дзяцей і жонак, пра жыццё-быццё і розныя яго звады-перапады, і пра літаратуру, вядома ж, пра нашу няшчасную, вясковую літаратуру і яе творцаў, у пераважнай большасці таксама лапатнікаў-вяскоўцаў. Лапатнікаў, на жаль, не толькі па паходжанні, але, часта, і па ўзроўні мыслення і, адпаведна. творчасці. Міхась, не перастаючы ні на хвіліну цмыгаць цыгарэтаю, гаварыў-разважаў: — Інтэлігенцыя — расійская выдумка, старычок. А ў нас была шляхта. От і ацэньвалі каго ці што: шляхетны чалавек, шляхетны ўчынак... У Расіі так званым дваранствам ганарыцца не выпадала, бо дваранін найперш — памешчык-прыгоннік. Помніш, старычок, як наш Кастусь нават пад шыбеніцай абурыўся-запратэставаў: «У нас няма дваран, у нас усе роўныя!»? От і прыдумаў гаспадзін Бабарыкін слоўца «інтэлігент». I як жа яно хуценька прыжылося, як упадабалася! I як прыдалося, дружа! Ужо ці трэба, ці не трэба — яно на языку: інтэлігент! I зборнае паняцце — інтэлігенцыя. Дваранства ўжо на другім плане, урэшце яго і зусім як не стала, знікла, прапала, вымерла-вырадзілася. Дарогу інтэлігенту-разначынцу! Гэтак, старычок, у Расіі-матухне. Ці мачысе, браце? Калі Бабарыкін прыдумаў слова? Недзе ў 80-я гады? А ўжо Чэхаў вунь як бэсціў рускую інтэлігенцыю, называючы яе фальшывай, хлуслівай, істэрычнай, нявыхаванай, лянотнай і нават неадукаванай. I не верыў ёй сапраўды інтэлігентны Антон Паўлавіч нават тады, калі яна пакутавала і скардзілася, бо лічыў, што і крыўдзіцелі яе выходзілі з яе ж нетраў, старычок... А ў нас? Шляхту, а гэта, лічы, палову народа, спольшчылі-вынішчылі і зрусіфікавалівынішчылі. А хто застаўся? Лакей, парабак, здольнік. Здольнікі, старычок! Вось нашы разначынцы. I куды яны імкнуліся, на каго раўняліся, да каго хінуліся? Ужо да польскай шляхты, а пазней — да расійскага каланізатара: чыноўніка, настаўніка, папа. I толькі самыя жыватворныя сягалі да каранёў і змаглі ўсвядоміць сябе прадстаўнікамі свайго народа. Як наш Максім, сын Адамаў, старычок... Тымчасове стварыўся грунт, ён аказаўся здатным на ўзгадаванне цэлай плеяды сапраўдных беларускіх інтэлігентаў, якія падрыхтавалі БНР (нас ніхто не чуе, старычок), поспехі адраджэння беларушчыны ў першыя гады БССР. Але яны не здолелі абараніць свой край і народ. Спачатку пасеклі край (і народ таксама) папалам, а пасля і ўсю, лічы, пад корань, нашу нешматлікую інтэлігенцыю. Тую, каранёвую, угрунтаваную (узрослую на сотнігадовым грунце ахвяраванняў народных)... А сённяшняя наша інтэлігенцыя, старычок, у тым ліку і пісацельская? Мелкатраўчатая яна, незакаранёная, з наносным, павярхоўным глянцам. А самае горшае, старычок, не стамлюся тое паўтараць — неадукаваная яна. Нават з расійскай, якую ганіў Чэхаў, не параўнаць... Міхась змаўкаў, бадай, толькі дзеля таго, каб цыркануць з «бутыленцыі» ў шклянкі ды прыпаліць новую цыгарэту. Ён прыкметна хмялеў, у гаворцы ўжо спатыкаўся, асобныя словы не прагаворваў, быццам праглытваў, але «ніць Арыядны» не губляў: — Максімы нашы, старычок, акурат з нявыразанай дарэшты, з няспольшчанай да канца шляхты. Узор беларусаў, як этнаіндывідаў. Пераемнікі продкаў. А пасля ланцужок парваўся, Шаноўны. Абарвалі, перасеклі. Ушчэнт, на друзачкі пасеклі... А Максім — імя для нашай літаратуры знакавае, старычок! Як для рускай — Аляксандр: Аляксандр Пушкін, Аляксандр Грыбаедаў, Аляксандр Блок, Аляксандр Твардоўскі... Трэці Максім у нас — Танк. Танк, проша пана, дурнота, а вось Максім — от цо да! Таксама шляхетны паэт, як і першыя два. Еўрапейскі. Архіталенавіты, мудры і — лукавы. Так, старычок, не хітры, а менавіта — лукавы. Сабе на ўме. Ведае сабе цану. Адно пальшчызнай празмерна захапляецца. Як і дзядзька Брыль, каторы Ян Антонавіч... Імя шмат значыць, старычок. Аднаму — на славу, другому — на здзек. У нашыхтрох Максімаў пападанне выключнае! Якое імя, такі і чалавек. Ці наадварот: які чалавек, такое і імя... Кожны з нашых Максімаў мог бы пацягацца з самім Максімам Пешкавым-Горкім. А ўтрох, дык, глядзі, і адолелі б! А мы ўсё прыбядняемся, хнычам, румзаем: бедныя, гаротныя, няздатныя, слабыя... «Го! Я сеў бы на каня і паказаў бы яшчэ, чаго варт стары Талаш!» Во — беларус, старычок. Гэта што, выдуманае? Дзядзька Колас не выдумляў. Ён знаў, ведаў, адчуваў... Максім, каторы Горьков... А ў нас — тры Максімы! 1 якія, старча! Волаты! Адзін — Богам дадзены, другі — горам хрышчаны, гарэсны, гарэцкі... А трэці Максім, дык ажно Танк: усіх давіць! Як мядзведзь у казцы... He, старычок, гэта ўсё невыпадкова, што такая вось тройца Максімаў... А Кузьма — адзін. He схацеў быць Мікалаем Раманоўскім — стаў Кузьмой, ды яшчэ і Чорным. А чаму? А ці не меў на ўвазе, старычок, от гэта, народнае: «На свеце, сынку, пажывеш, дык і Кузьму бацькам назавеш»? Жартую, вядома, старча, але ж яно і цікава, браце-коце, як ты любіш казаць... А пасля, ажно датуль, пакуль нас папраўдзе не папрасіла прыбіральшчыца пайсці ўрэшце дадому, Міхась чытаў-мармытаў вершы сваіх улюбёнцаў — рускіх паэтаў «срэбнага веку». Кажу — мармытаў, бо так яно насамрэч і было: чытаў ён не гэтак мне, як сам сабе. 3 ягоных вуснаў, дарэчы, упершыню пачуў і дасюль памятаю вось гэтыя фетаўскія радкі: He жнзнн жаль с томнтельным дыханьем. Что жнзнь н смерть? Но жаль того огня, Что проснял над целым мнрозданьем, Н в ночь ндет н плачет, уходя. Калі пачуў упершыню, асабліва не ўразіўся, як ні сорамна ў тым прызнацца. Што ж, да разумення такіх вершаў трэба, пэўна, дарасці, мо нават проста — пасталець. Міхасёва ж душа была з тых, якім рана ўсё зразумела. Яму была наканавана ранняя сталасць. Гэта, на жаль, я асабіста зразумеў шмат пазней, з гадамі [...]. Ён быў інтэлігентны і ў жыцці (тонкі і мяккі, датклівы і далікатны, душэўны і спагадлівы, шчыры ў сяброўстве, чулы і да чужое радасці, і да чужога болю, гжэчны і ў апратцы, і ў паводзінах, шляхетна-выкшталцоны з дзецьмі і жанчынамі), і ў літаратуры (талент яго, пры ўсёй сваёй сіле і моцы, быў невыбуховы, нягучны, можа нават крыху сцішана-далікатны, і творцам — празаікам, паэтам — быў ён, як хтосьці трапна заўважыў, акварэльным, з абсалютным слыхам, выключным адчуваннем слова і з бездакорным, бадай што таксама абсалютным густам).