Выгнаны патрыцый
Кніга пра Міхася Стральцова
Выдавец: Лімарыус
Памер: 432с.
Мінск 2017
I раптам вестка — Стральцоў у Бараўлянах, у безнадзейным стане. Я некалькі разоў яго наведала...
А потым было развітанне з ім у Доме літаратара, пахаванне на Чыжоўскіх могілках. Я паклала яму ў труну чырвоныя вяргіні.
Міхась Стральцоў быў сапраўдным паэтам. Яго паэзія — бляск афарызмаў, у яго крытыцы — філасофскі роздум над літаратурнымі з’явамі. Як празаік ён таксама дасягнуў высокіх мастацкіх вяршыняў. Ад яго чакалі эпічнага твора. Пры пэўных умовах ён мог бы яго напісаць — апавяданне «Волька» нагадвае раман Флабэра «Мадам Бавары» ў мініяцюры.
Літаратурная спадчына Стральцова шматгранная. Ён «бульбін зоры браў у баразне» (Р. Барадулін) і сам стаў зоркай на літаратурным небасхіле.
Я чую яго голас: «Гэй, дзень добры! Жыву!»
2016
Данута Бічэль Легенда Стральцова
Паэты — рамантыкі і адчуваюць сябе маладымі, пакуль б’ецца сэрца.
Калі я засталася сам-на-сам са сваёй адзінотай далёка ад літаратурнага тлуму, і сябры мае, не толькі равеснікі, але і маладзейшыя, паціху пачалі адыходзіць у лепшы свет, у доўтія ночы бяссонных болесцяў цела, сумаўляючыся з Богам, са
святым паэтам Францішкам з Асізі, чытаючы святога Яна Паўла II ды дзённік святой Фаўстыны, — цяпер разумею, што літаратурная творчасць, як жывое цела, мае свой поспех, сваю біяграфію, жыццё, асобнае ад аўтара; удала складваецца лёс літаратурнага твора, калі аўтар валодае мудрасцю прадбачання, нават провіду. Ён ставіць перад сабой ясна акрэсленую мэту і настойліва дасягае яе.
А яшчэ поспеху твора спрыяе асяроддзе, цеснае кола аднадумцаў. У беларускай літаратуры не толькі супрацыіалярныя творчыя саюзы, супольнасці, абласныя ды раённыя адцзяленні, але і гэтыя цесныя асяродкі чужых кусаюць, з’ядаюць, ігнаруюць.
Міхась Стральцоў апынуўся ў добры час у самым цэнтры літаратурнага жыцця, у сталіцы, у рэдакцыях газеты «Літаратура і мастацтва», часопісаў «Полымя» і «Маладосць», у коле сваіх аднадумцаў і равеснікаў, і Бог яму даў шмат, каб быць сапраўдным творцам, быць узорам, і стаць легендай.
Цяпер легенда пераўтвараецца ў пасмяротную славу — ва ўспаміны, у перавыданні, пераасэнсаванні яго здабыткаў.
Я ацаніла талент Міхася Стральцова, калі ён напісаў «Загадку Багдановіча» (1968). Я тады працавала настаўніцай у вячэрняй школе, і нават у марах у мяне не было, што некалі Бог узнагародзіць мяне працай — збіраць і ствараць музей Максіма Багдановіча ў Гродне, ды я гэты музей збірала несвядома, калі толькі прачытала першыя вершы паэта: «Здароў, марозны звонкі вечар....», «Па-над белым пухам вішняў...». I эсэ Міхася Стральцова легла ў мае зборы цудоўным экспанатам.
Сустрэчаў з Міхасём у мяне было няшмат. Аднойчы ён прыехаў з пісьменнікамі ў Гродна на літаратурнае мерапрыемства, якое ладзіў Аляксей Карпюк — пасля паседжання ў Летнім кінатэатры нам паказвалі новы фільм па камедыі Андрэя Макаёнка. Стральцоў прысеў побач і ўзяў мяне за руку. Нешта знаёмае я адчула ў гэтым заляцанні. Мы выйшлі, не даглядзеўшы фільм, і ён мне прыгадаў, што аднойчы ў Мінску, у цёмным зале Саюза пісьменнікаў нехта патрымаў маю руку і ўцёк. Я не ведала, што гэта быў ён.
Горад наш у той час быў не такі расцягнуты, яшчэ не пабудавалі «шпулек», «Аўтамагнітолы», а за Нёманам, дзе я жыла, не было «Хімвалакна». Вуліца Паповіча забудавана была толькі па цотных нумарах, а з боку Фолюша цвіло поле. Мы і дайшлі да таго поля.
Пасля дня літаратурных спрэчак шпацыраваць па мосце і па вулках Гродна было прыемна. Праўда, я ўвесь час памятала, што гэта маршруты, па якіх я хаджу са сваімі дзецьмі і з мужам Эрыкам, крыўдзіць іх мне не хацелася. Але з гэтым спадарожнікам развітацца проста было немагчыма. Ён адразу захапіў маю ўвагу размовай пра паэзію і наша пакаленне. Прыдзіраўся:
— Паглядзеўшы на цябе збоку, ніяк не скажаш, што ты працуеш на ферме ці ў вясковай школе. Чаму ты пішаш так, як твая маці спявае — пра буслянку, цётчыну студню, цялушку. Паміж Коласам, Чорным і нашым пакаленнем стаяць салдаты вайны, якія праехалі на танках па Еўропе. Яны ўнеслі ў літаратуру новы пульс, няроўнае дыханне. Дык нам цяпер вяртацца да спакойнага сузірання, як цячэ паміж мурожных лугоў бацька Нёман?!
— Нам трэба раскідаць сена на асфальце?
— Ну, гэта ў падтэксце. Нашы дзяды сядзелі ў садзе, назіралі, як ападаюць жалуды, і пісалі пра тое, што бачылі. Яны не чыталі вершаў Гарсія Лоркі і Пабла Неруды. А цяпер нас падганяе савецкая літаратура — ад Сіманава і Твардоўскага да Межалайціса. А грузіны ды узбекі ўжо маюць рубрыкі ў маскоўскіх выдавецтвах. Разам з маскоўскімі габрэямі крычаць на стадыёнах у рупар свае вершасказы! I іх слухаюць!
— А навошта крычаць? Мы ціхія. Хіба Ахмадуліна лепшая за Ахматаву?
— Можа, не лепшая. Але яе ведаюць. Яны ідуць шчыльнай сценкай. Напэўна, унутры гэтай сценкі ёсць свае інтрыгі, але, гледзячы збоку, яны адна банда. А перад імі — армія ваеннай прозы, у якую залічаны з нашых адзін Васіль Быкаў. Ён з табой не дзеліцца тактыкай вядзення бою?
— Можа, і дзяліўся б. Ды мне гэта не трэба. Я пішу не для чытачоў, а для некага аднаго, хто стаіць у вачах, калі верш мяне
непакоіць. Ты праўду кажаш, мне ў вёсцы не было месца, і тут я не свая. Таму пішу аб тым, аб чым сню. Mae вершы — як дзявочы альбом.
— Але аддаеш у друк.
— Ну, не стрымалася. Захацела сябе праверыць збоку. Пасля ўцягнулі.
— Я пачаў прыдзірацца, каб ты не ўцякла. Нават у паэзіі трэба хітраваць. Зрэшты, вершы не мусяць быць прывязаныя да вёскі ці да горада. Вершам можна абняць усё і выйсці за межы часу.
— Варачы бульбу паміж урокамі ў вячэрняй школе, наўрад ці ўдасца.
— А ты спрабуй, не падай духам. Сама спланавала сабе біяграфію.
Самалёт ляцеў з Мінска, спускаўся на пасадку, за Фолюшам быў аэрапорт...
Калі я прыязджала ў часопіс «Маладосць», са мной размаўляў пераважна Мікола Аўрамчык. Стральцоў быў заняты: піў гарбату з пячэнькамі, якія прыносілі сталічныя паэткі. Мяне на гарбату не запрашалі. Але пасля той прагулянкі па Гродне ў яго знайшоўся час, ён спытаў, ці надоўга прыехала і дзе спынілася. У той дзень адлятала дадому, трэба было забраць сумку ў Ірыны Крэнь, ён сарваўся з-за стала, каб мяне правесці. У перапоўненым людзьмі трамваі нас прытулілі, яго рукі мелі ўсяленскую пяшчоту.
Трамвай, як сараканожка...
He, не падабаецца мне гэтае параўнанне.
Параўнаю трамвай лепш з вожыкам, што цвёрда і шпарка, бяжыць па падлозе — тук! тук!
Ад Ірыны трэба было спяшацца. Сталі ў чаргу па таксоўку. I тут падбегла Вера Палтаран з сяброўкай. У руках трымала туфлі на высокім абцасе, купіла ў ЦУМе. Урэзаўся ў памяць гэты малюнак, бо з маімі нагамі на такія абцасы я станавілася рэдка. Вера крыху какетліва сказала:
— Нам, старым, і такая радасць засталася — прыгожыя туфелькі!
Я спазнялася на самалёт, спяшалася, але мы ехалі ў адной таксоўцы з Верай Палтаран — яна дадому, мы ў аэрапорт.
Як жа пашэнціла! Самалёт на Гродна затрымалі. Мы пайшлі наверх у рэстаран, адтуль было відно лётнае поле. Глыталі па кроплі каньяк, назіралі, як самалёты ўзляталі і садзіліся. За суседнім столікам чакаў таго ж рэйсу гродзенскі актор Грачынскі. Хацеў перасесці да нас, але мы размаўлялі.
3 вуснаў Стральцова я пачула верш, якога тады не ведала. «Шынок» Поля Верлена ў перакладзе Максіма Багдановіча быў надрукаваны толькі ў «Творах» 1927 года. Я не мела магчымасці пачытаць гэтае выданне. Пасля ў Музей Максіма Багдановіча адзін том аддаў Янка Брыль, другі — Вольга Іпатава. Але гэта ў 90-я. 3 першых слоў у вершы дзейнічае магія перасялення ў дзіўны свет шынка:
Ужо кроўю ногі пыл шасы гарачай росяць.
I ўраз — чырвоны дах, мур белы між цянька.
I вывеска «Спакой» — вясёлы знак шынка.
Ёсць мяккі хлеб, віно і паспарту не спросяць...
Тут спяць, пяюць і п’юць, тут кураць і галосяць...
...Вы слышыце, саган, здаецца, ўжо чуваць, Як ён гадзінніку вясёла падпявае!
Даль поля праз акно адкрытае відаць.
— Калі прадоўжыць нашу размову, то адзіны, каму ўдалося выйсці ў бязмежнасць, гэта Максім Адамавіч. 1 робіць ён гэта, карыстаючыся канкрэтнымі прадметамі і тыпажамі.
— Але не напісаў верша пра самалёт.
— Чаму? «Пагоня» — пра няспынны палёт нас, несмяротных, праз стагоддзі, у неперарыўнасці пакаленняў. Уяві: твой самалёт — гэта Максімавы коні.
Стральцоў напісаў таямнічы верш пра зорку — там ляціць самалёт:
Ноччу тым часам, як спаў,
Зорка свяціла ў акно.
Ціха самотны павук
Ткаў для той зоркі мярэжы.
Потым ляцеў самалёт — Гул яго біўся аб шыбы. Кінуў мярэжы павук, На падваконні стаіўся.
Тою хвілінаю я
Вочы расплюшчыў, прачнуўся.
Плакала зорка ў акне — Ну, а чаго, яшчэ ў сне Я здагадаўся.
Пасля ў Стральцова пайшлі выпрабаванні, звязаныя з хваробай. Да Гродна даходзілі чуткі, што яго адправілі на прымусовае лекаванне...
Неяк занесла мяне на літаратурную сустрэчу ў доме адпачынку на Магілёўшчыне. Памятаю, чытала вершы, а ў паўзмроку залы пары прытуляліся, цалаваліся. Арганізатарка сустрэчы сядзела збоку з брыдкім выглядам зводніцы. I ў гэтым чадзе я сустрэла Міхася Стралыдова. Ён быў стомлены, змучаны. Пасля заканчэння афіцыйнай часткі мы сутыкнуліся ў цесным праходзе паміж лавамі.
Вось тут, далёка ад сталіцы, Ал ісцін новых і старых, Жыву, як выгнаны патрыцый, Грыбы збіраючы ў бары...
Стральцоў адразу пайшоў у наступ. Ён далікатна высмеяў маю прамову і мілосны рэпертуар. Параіў мне пагаладаць, каб ачысціць цела і розум ад шлакаў і выйсці ў творчасці на новы віток. Бываюць такія сустрэчы, якія ўсё марнуюць. Такая ж празаічная сустрэча адбылася яшчэ ў Наваполацку, але змыліся дэталі.
Мне цікава было вывучаць хлопцаў з усходу, таму што я з захаду. Гэтыя ўсходнікі, у якіх сэрцы б’юцца паверх рэбраў, прыкідваюцца прастачкамі, але хаваюць шмат таемных чараў
і хітрасці, якімі яны карыстаюцца, нібы еўрапейцы. У Стральцова ёсць адзін верш без назвы, у якім ён расказаў сам пра ўсіх сваіх дзяўчат, асабліва не дбаючы пра мастацкую форму верша.
Ты, ты, якую не спазнаў,
Якую блізка ці спазнаю, Чаму цябе, навошта ўзяў У суддзі строгія, — не знаю...
Ён пералічвае іх, на кожную адводзіць па два радкі, дае ім сваю ацэнку і звяртаецца да той, якую выбраў за суддзю над ім і над імі, а можа, гэтак заляцаецца да яе:
Ты па сабе або па мне,
Рукамі твар закрыўшы, плачаш?
КНІГІ ОНЛАЙН
