Выгнаны патрыцый
Кніга пра Міхася Стральцова
Выдавец: Лімарыус
Памер: 432с.
Мінск 2017
Цяпер тое даўно мінулася. Каламутнае ў яго жыцці, здаецца, асела, увайшло ў берагі. Цяпер, калі вось гэтак сутыкаемся каля ганка «Нёмана» і няспешна абгаворваем навіны і чуткі, Мішава быццё, дзякаваць богу, нібыта людское. Пры службе, пры доме. Публікуе артыкулы і вершы. Выпускае кнігі.
Ён ведае сабе цану як пісьменніку і, складваецца ўражанне, дабірае недабранае за гады, што зглуміў. Ахвотна згаджаецца, калі запрашаюць прыняць удзел у перадачы тэлебачання. Рады сардэчнай атмасферы ў Доме літаратара, калі там «прэм’ера» яго новага зборніка паэзіі. Рады ўрачыстасці, з якой там жа неўзабаве адзначаецца яго пяцідзесяцігоддзе.
Ці мо гэта ад неўсвядомленага маркотнага прадчування? У яго ж яшчэ на пачатку сямідзясятых напісаліся шчымлівыя верлібравыя радкі:
Прыпыніўся,
голаў падняў і слухаю так, быццам апошні дзень жыву на зямлі.
Разумею, нельга лічыць, што гэта сказана непасрэдна пра сябе — наіўна атаясамліваць лірычнага героя з асобай аўтара. Аднак жа ў нейкай ступені, мусіць, і пра сябе таксама!..
Развітваемся, і, як у кожнае гэткае спатканне, ён вінавата пачынае пра тое ж. Што трэба было б яму завітаць да мяне дамоў і пасядзець, як некалі. Што ёсць аб чым пагаманіць і пагаманіць ахвота. Толькі ж на глупства, на графаманаў розных часу стае, а як зайсці да харошых людзей, то і...
Я перапыняю, дзякую. Кажу, што быў бы, вядома, рады, ды не трэба так вінаваціцца: у Бога дзён многа, насядзімся, нагаворымся.
Вось мы і гаворым, Міхась Стральцоў. Я чытаю том твайго выбранага. Ён выйшаў, калі цябе ўжо не было.
Аляксандр Дракахруст
Посвяіценне в поэты
Почтй все пншушне начйнают обычно co стйхов й лйшь потом переходят на прозу. За редкймй йсключснйямй, прозайкй счятают свой стахотворные опыты «грехамй молодостй» й весьма скептйческй относятся к нйм.
Но был, был такой прозанк в Мйнске, уже явйвшйй чйтателям «лйца необіцее выраженье», прочно угвердйвшййся в лйтературе, который стал вдруг пйсэть стйхй, й стйхй прекрасные. й радй нйх надолго остэвйл прозу.
Мйхась Стрельцов. Мйша...
Стойт мне подумать о нём, как в памятм сразу всплывают тонкйе черты его красйвого лйца, добрая, йожалуй, даже немного смушённая улыбка, й я будто слышу йройзнесенное негромкнм глуховатым голосом: «Поннмаешь, старйк...»
Я действятельно был старше его. Но в нэшйх отношенйях это нйсколько не чувствовалось. Да й не только в нэшйх! Душа Мйхася была открыта всем — й молодым, й старым. Но сокровенным, творческйм он делйлся с немногймй, очень немногнмй.
В свойх йнтересных воспомннанйях о Стрельцове, которые я, к сожаленйю, прочёл довольно поздно, Анатоль Сйдоревяч много пйшет о его поэзйй, о том, как, восхйшэясь автором «Сена на асфальте», «Свет Йвановйча, бывшего донжуана», йоначалу някак не мог прйнять его нового увлеченйя й даже не чйтал йоявлявшйхся в печатн стйхов. й как потом понял, что онй — явленйе в белорусской лйтературе, новая, неожйданно открывшаяся сторона яркого й шедрого таланта.
Для Сйдоревйча только одно осталось загадкой: какмм образом у Стрельцова совершйлся этот знаменательный переход от прозы к поэзйй, что послужйло первотолчко.м.
Думаю, это — одна йз творческйх тайн, которая не открылась до конца й самому Мйхасю (тут можно было бы много говорять о лйрйческой настроенноста его душй. Но такая настроенность ведь далеко не всегда рождает стйхй). А вот как
пролзошло его посвяшенле в поэты, я помню. Оно совершллось на молх глазах.
Мнхась жлл в Королліцевлчах в той самой боковушке, в которой люблл жлть л работать Короткевлч, л переводлл повесть Алеся Адамовлча, сейчас уже не прлпомню — какую. Переводнл нетороплнво, скрупулёзно. Жаль, что не сохранлллсь те странлцы, лсплсанные краслвым чётклм почерком с аккуратно внесённымл поправкамл.
А над Стрельцовым, в такой же боковой комнате, жлл Рыгор Берёзклн.
Однажды, когда я слдел у него, в комнату, вежллво постучав, вошел Млхась. Берёзклн очень обрадовался его прлходу — он люблл Стрельцова, высоко ценлл его прозу.
Гостю сразу же была предложена чарка (это было задолго до того, как прлстрастле к ней прлнесло Млхасю столько бед л, скорее всего, послужлло прлчлной его ранней смертл). Но плть он тогда решлтельно отказался. Был напряжён л, как мне показалось, чем-то взволнован.
Завязался ожлвлённый ллтературный разговор, в котором Берёзклн по обыкновенлю остроумно л едко отозвался о стлхах довольно лзвестного тогда поэта.
— А как вы отнесётесь к таклм стлхам? — внезапно спрослл Млхась л начал негромко, без выраженля, чнтать.
Что он члтал, — в памятл не осталось. Но уже с первых строк Берёзклн превратллся в слух л потянулся к нему, стараясь выбраться лз глубоко продавленного кресла.
Прочлтав пять-шесть стлхотворенлй, Млхась умолк л выжлдаюіце взглянул на Рыгора Соломоновлча. Но тот требовательно брослл:
— Еіцё...
Н чтенле продолжалось до тех пор, пока у Стрельцова не запершлло в горле.
— Вашл?.. — не то спрашлвая, не то утверждая, пролзнёс Берёзклн.
Млхась клвнул: — Мол...
Я не могу сейчас восйройзвестй темпераментный монолог, прозвучавшйй вслед за этйм. Но всю дорогу от Дома творчества до Могйлёвского шоссе Мйхась (я провожал его) только й говорйл о восторженных словах Рыгора Берёзкйна, крйтйка нелйцепрнятного й очень скупого на похвалу. 14, как мне кажется, йменно онй убедйлй Стрельцова, что это — его путь, что не только проза, но й поэзйя — его прйзванйе.
Йосйф Бродскйй как-то заметйл, что едйнственный случай в лмтературе XX века, когда замечательный прозайк превратался в велйкого поэта — это случай с Томасом Хардй. Оказалось, не едйнственный...
Уладзімір Някляеў Яго няма ў чым папракнуць
3 Міхасём Стральцовым, як і з многімі іншымі славутымі ў той час паэтамі, я пазнаёміўся ў доме творчасці «Каралішчавічы», дзе ўсе рабілі выгляд, быпцам нешта пісалі, хоць пісалі там зусім нямногія — большасць прыязджала выпіць і адпачыць. Прыехаў і Стральцоў, яго пасялілі ў адным з двух самых вялікіх пакояў, што былі на першым паверсе, — якраз у адным з тых, дзе звычайна жыў Якуб Колас. Так мы апынуліся з ім разам у тым Доме творчасці. I ў той час, як большасць, выпіваючы, плявузгала абы што, мы сядалі з ім наверсе — пад карцінай, на якой было намалявана дзесяць ці дванаццаць савецкіх пісьменнікаў (Гарэцкі, Чорны, Бядуля...), і ладзілі спаборніцтва: хто напамяць дачытае верш, які прапануе яму суразмоўнік — верш ці то Купалы, ці то Багдановіча... Шчыра кажучы, я кожнага разу думаў, што, паколькі Міхась Лявонавіч быў нападпітку, дык я лёгка яго перамагу. Але ніводнага разу мне гэта не ўдалося, таму што ў Стральцова былі ўнікальныя эрудыцыя і памяць. I да таго ж — розум, на які алкаголь ніякага ўздзеяння яшчэ не зрабіў...
*
Так прамінуў амаль месяц. Ужо не помню, хто з маіх сяброў прыехаў, каб забраць мяне з Каралішчавічаў, на машыне. I якраз ідзе па сцяжыне Стральцоў. Кажу яму, што еду ў Мінск, і прапаную падвезці, бо ён таксама збіраўся дахаты. «Добра, — ківае ён. — Падвязі». «Тады, — кажу, — збірайцеся...» — і падымаюся ў свой пакой на другі паверх, каб забраць рэчы. Спускаюся ўніз — Стральцоў ужо ў машыне. Пакуль я падымаўсяспускаўся, прайшло хвіліны паўтары — ён не мог так хутка сабрацца. Сядзіць. Маўчыць. У лес глядзіць. «Задумаўся пра нешта чалавек», — вырашыў я і, сеўшы ў машыну, стаў чакаць, пакуль ён выйдзе з задумення. Чакаю пяць, дзесяць хвілін... пятнаццаць... Нарэшце ён пытае:
— А чаго стаім?
— Вас, Міхась Лявонавіч, чакаем.
— Дык я тут.
— Але ж не сабраліся...
— Я сабраўся, — кажа Стральцоў і дастае зубную шчотку і расчоску — усё сваё, што ён насіў з сабой.
— Чакайце... — разгубіўся я. — Ну, добра, няма ў вас адзежы, абутку, але тое, што вы тут напісалі, дзе яно?
— А чаму ты вырашыў, што я тут нешта напісаў?
— Усе сюды прыязджаюць, каб нешта напісаць...
— Тады, — кажа, — ты не зусім зразумеў, што ў нас тут адбывалася.
— А што, — пытаю, — адбывалася?
— Атое... Я для чаго з табой начамі не спаў, вершы геніяльных паэтаў чытаў — беларускіх, рускіх, французскіх? Каб паказаць табе, што ўсё ўжо напісана — не намагайся. Вазьмі з сабой зубную шчотку, расчоску, хадзі, дыхай свежым паветрам і чытай вершы, лепшыя за якія мы з табой наўрад ці напішам.
— Калі так, — кажу, — тады паехалі...
*
Калі мы сустрэліся са Стральцовым у Каралішчавічах наступным разам, ён ужо моцна выпіваў, што мяне моцна не-
пакоіла. Калі б графаман які, дык няхай бы, але графаманы звычайна не п’юць. Ім няма калі, яны пішуць, пішуць, пішуць... А тут Стральцоў... Са Сцяпанам Гаўрусёвым на пару яны адзначалі святы жыцця. Кожны дзень — свята. Абодва ж таленавітыя, чэрці... Шкада. Дык я што прыдумаў? Аднойчы зачыніў Стральцова ў пакоі на ключ, каб не «святкаваў», а пісаў. Са сталовай прынёс паесці, а ён у фортку насустрач мне прагаўкаў. Адзін толькі раз: «Гаў!..» I тым самым усё мне пра мяне сказаў. Мяне на плямы пабіла — гэтак сорамна стала. Адамкнуў пакой і ключ на цвічок павесіў...
*
Між іншым, у Стральцова была шыкоўная бібліятэка — у ёй не было нічога выпадковага, ніякага «смецця». 3 гэтай бібліятэкі ён падараваў мне «Толковый словарь жнвого велнкорусского языка» Даля. Увесь расцярэблены, ён і цяпер у мяне ёсць — чатыры тамы. Мы доўга сядзелі з Міхасём Лявонавічам, гартаючы гэты слоўнік, і ён паказаў мне процьму слоў, якія захаваліся на сённяшні дзень толькі ў беларускай мове, у рускай іх нямашака. Ці ёсць, але не ўжываюцца. Значыць, ці сам Даль, ці карэспандэнты ягоныя збіралі гэтыя словы на нашай, беларускай зямлі. I Стральцоў, кажучы пра гэта, дужа засмучаўся, што ў дужках не пазначана ў слоўніку: «беларускае». I прапаноўваў слоўнік перавыдаць у адпаведнасці, як ён казаў, са статусам акадэмічнага выдання. «Павінна, — казаў ён, — павінна быць у дужках: «беларускае», «беларускае»...» Але з беларускім — у дужках і без дужак — і сёння кепскавата. Нават у Беларусі няма ў беларускага адпаведнага статусу...
Але ў Міхася Стральцова статус ёсць. I аўтарытэт. He толькі літаратурны, але і маральны. Ён адзін з нямногіх — гэтаксама, як Караткевіч, — каго няма ў чым папракнуць. He ў побыце, не ў тым, што выпівалі, а ў творча-чалавечым, калі можна гэтак сказаць, жыцці, якое яны пражылі бездакорна. Гэта вызначальныя постаці ў нашай літаратуры. Знакавыя.
КНІГІ ОНЛАЙН
