КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Там, на бальшаку пад Сычынам, я аб гэтым не падумаў. Я тады быў здзіўлены, што сын не спяшаецца ў родны дом, да якога пяць хвілін хады. Тады думалася іначай: ну, чаго ты, дружа, стаіш, марудзіш?.. Назаўтра мы пакідалі Сычын. Выехаўшы за вёску, зноў спыніліся на тым самым бярозавым бальшаку, ля таго самага жыта. Прыглушана грала ў машыне старадаўняя лютня, гэтак засяроджана і прачула ў стрымана-ціхай вусцішы поля і бальшака, што не думалася пра нейкі там магнітафон, нібыта ён — віноўнік, музыка ўспрымалася як жывое дыханне жытнёвай сцяблінкі-саломінкі ці аргана жытнёвай сцяны, што стаяла ўскрай поля ў чэзлых валошках. Усё тут было развітальным. I нават думка — нечаканая: — Ці ўбачу яшчэ калі-небудзь? Ці гэта — апошні раз?.. Пра бярозы на бальшаку?.. Праз год памёр бацька, працавіты і мудры вясковы настаўнік і араты Лявон Клімавіч. Неўзабаве пакінула Сычын і маці, Марыя Міхайлаўна,— паехала, цяжкахворая, жыць да дачкі ў Слаўгарад. Сплыла да чужых рук родная хата. Круг вёскі... замкнуўся?.. Уразіла дакладнасць прадчування: «Ці гэта — апошні раз?..» Прадчуванне заўсёды наведвае сапраўдную паэзію і не адпускае сэрца паэта. У паэзіі Стральцова — маю на ўвазе і ягоную прозу, і ягоную эсэістыку, бо ўсё, што ён піша, можна назваць паэзіяй,— дар і магія прадчування асабліва ўражліва звязаны з вёскаю. Ён ніколі не фарсіраваў тэму вёскі, як і любую іншую тэму, у сваёй творчасці, не выходзіў — проста не ставіў перад сабою гэтакай задачы — на яе кардынальныя, гістарычныя ці бягучыя сацыяльныя напрамкі, яго вясковы свет на першы погляд звужана-асабісты, амаль камерны. Але вострае адчуванне лагічнай перспектывы, выдатны зрок і слых на рэальнасць выводзяць аўтара, а за ім і яго чытача, да балючых кропак вёскі і ўсяго грамадства. Як з тым сенам на асфальце. Дакладны мастацкі вобраз спакушае, каб на яго спаслацца. Але ж ёсць яшчэ іншая спакуса — паставіць пытанне: ці ў гэтай мастацкай формуле ўся вышыня сацыяльнага адчування і прадчування Стральцова? Нават — у рамках апавядання «Сена на асфальце». «Мне хацелася, даўно хацелася прымірыць горад і вёску ў сваёй душы, і гэта была мая самая патаемная і самая душэўная думка»,— прызнаецца сімпатычны і аўтару, і чытачу герой Стральцова. Ая ўпэўнены, што сам аўтар доўгія гады жыў гэтай думкаю. Ёю жыло і жыве не адно пакаленне людзей. Можа, боль гэты ў людской душы з таго часу, як на зямлі з’явіліся гарады? Ва ўсякім разе, мала хто з пісьменнікаў нашага з ім пакалення абмінуў гэтую тэму. He адно дзесяцігоддзе літаратура адчувала яе даволі востра. Адчувае сёння. I не Стральцоў яе адкрыў. Ён, мабыць, проста ўвасобіў яе ў найбольш удалы мастацкі вобраз. А што далей? Ці знайшоў Віктар, герой апавядання, гэтае прымірэнне ў сваёй душы? Хто знайшоў? Паставіўшы пытанне, аўтар ужо тут, у апавяданні, беспамылкова адчуў усю складанасць праблемы. I адказу на яе не даў. Другі герой апавядання Ігнат, больш бывалы і мудры, як малады Віктар, робіць выснову, якая супярэчыць патаемнаму жаданню Віктара: «А можа, праўда дзядзькі Ігната, і чалавеку па-сапраўднаму трэба штосьці адно: горад ці вёска?..» Большае пісьменнік прадчуваў і ў першых апавяданнях, але пэўна, як лёс, тое большае выявілася ў аповесці «Адзін лапаць, адзін чунь». «Шукаю шэрую вёску, вёску сваю. Баюся: вышэзны і лёгкі, не прысяду там на парог, як самалёт рэактыўны не сядзе на травяністым аэрадроме... Я плачу. Зоркі — слёзы мае». Прадчуванне страты вёскі? Так. Яно будзе ўсё часцей трывожыць паэта, напаўняць яго паэтычныя радкі то «змрокам у палях», дзе «сіберна і пуста», то «маркотай асенніх лугоў», то днём, «святло якога дагарае,— не пакідаючы надзей, са мною разам памірае». Як быццам ты стаіш каля Апошняй рысы ці парога. Адкуль гэтае прадчуванне і адчуванне страты? Ці ёсць падставы, каб гаварыць пра «апошнюю рысу»? Зноў мне бачыцца Сычын. Вось настаўнік Дзмітрый Бандаркоў — насустрач: «Каго бачу-у!..— Доўгія рукі расставіў, як абхапіць госця, а з ім і ўвесь свет, забыўшы на каромысел з паўнюткімі вёдрамі на плячах. — Нам, Міхась, трэба пагаварыць. Даўно я цябе чакаю...» Мужчыны ідуць да хаты. «Здароў, Цепа!.. — Гэтак, Цепам, аднавясковец Васіль Іванавіч, па-вясковаму — Чапай, заве ўсіх. Танклявы, смешна-вясёлы, з адной рукою, пад якой у падпаш- шы пара новенькіх, з крамы, боцікаў — падарунак жонцы. Абдымае Міхася — боты падаюць пад ногі. — Дай я цябе пацалую. Ну, дзякуй, што разукрасіў у сваіх кніжках нашу зямлю. А я ж таксама стараюся жыць па совесці...» I цётка Дуня — з радасцю да пляменніка. Расказала пра жыццё ў вёсцы, пра карову, параілася, трымаць яе, адной жывучы, ці збываць, калі збыць, то дзе малака шклянку купіш, ці прадасць хто, бо ў вёсцы цяпер людзі за капейчынай не ганяюцца, дадуць так, не за грошы, а так, без грошай, возьмеш раз, другі — трэці браць пасаромеешся. I пра дровы пагаварылі. I пра сад. Клопату ў вёсцы — не пазычаць. А пасля, нагаварыўшыся, душу ў цёплай размове адвёўшы, дастала цётка Дуня з куфра прыгажэнны ручнік: «Табе, Міша, берагла. На памяць. 3 чыстага палатна. Сама ткала, вышывала». I дома — усе насустрач. Над матчыным ложкам, у галовах, дзе старыя абразы вешаюць, фотаздымак сына, яшчэ маладога, калі ў твары такая бязмерная любасць да свету, да людзей, да ўсяго жывога. Вёска вітала, прымала, як свайго. Дык, можа, ён сам... не мог ужо з ёю па-ранейшаму?.. Споведзь у паэта — вершы. А там — з апошняга: Ды як аддаць, мой свеце любы, Ацнойчы ўзяўшы падарож, Святло той рэчанькі Галубы, Якую прыгалубіў Сож? Ці тыя засень або ясень, Тойлуг, аблогу, мурагі, На сенакосе Касю з Ясем, За імі — копы і стагі... Яны са мной — і мною сталі... Гэта — так. Гэта — споведзь. Тут усё намнога складаней, як сувязі вонкавыя, усё не высвеціш і масткамі ў маленства, хоць на мастках тых, святых, пэўнасць і яснасць. Калі мы здзіўляліся нейкай незразумела-дружнай настальгіі маладой і не маладой літаратуры па гадах маленства, Стральцоў таксама скіроўваў сваю ўвагу ў тыя гады — пісаў пра Іванку, падобнага да «жаўтлява-светлай саломінкі, вытыркнутай са страхі», пра дзеда Міхалку, якога Іванка любіў «даўно і так кроўна», не ведаючы пра тое сам, пакуль не вырас, пра чуні, падораныя дзедам Трахімам,— найвялікшую радасць маленства. Пісаў «На чацвёртым годзе вайны». Усё гэта было як быццам на тую самую тэму, што і ў іншых, але не выклікала ні пытанняў, ні папрокаў у настальгіі — адразу прыходзіла да нас як з’ява мастацтва. I заставалася з’явай у літаратуры. Тут цяжка ўстрымацца, каб не згадаць фразу, якая ў галаве здаўна, усё жыццё, не забываецца: «Маленькі васьмігадовы Цёма стаяў над зламанай кветачкаю і з жахам думаў аб безвыходнасці свайго становішча». Гэтак — памятаеце? — пачынаецца «Дзяцінства Цёмы» Гарына-Міхайлоўскага. Дзіўлюся, як гэтая фраза не забылася за сорак ці нават болей гадоў? У чым яе сіла? У дакладнасці светаадчування хлопчыка і адчування сябе самога ў свеце? Ці ў парадаксальнай для нас, дарослых, і такой бясспрэчнай у маленстве адэкватнасці паміж адной-адзінай сцяблінкай-кветачкай і цэлым жыццём? Ці ў злоўленым моманце, калі кропелька болю маленькага чалавека зліваецца з сэнсам самога жыцця, з усім зямным болем? I ці не тое самае — ды тое ж, вядома,— адбываецца з Іванкам. Што яго акружае? Двор, вуліца, разлапістая Піліпчыкава лясоўка, чародка вераб’ёў, сумёты снегу ды сцюдзёны пранізлівы вецер? А як арганічна гэты свет Іванкі падключаны да свету высокага, да сусвету з усёй яго дыялектыкай і філасофіяй, да духоўнай вышыні жыцця наогул. I ўсё, амаль усё, праз адчуванне сябе ў свеце і свету ў сабе. Гэтае арганічнае, больш за тое — высакароднае, сумяшчэнне свету дзіцяці, адной-адзінай жывой істоты, з сусветам — не толькі ў аповесці Стральцова. Уся яго паэтыка, ва ўсіх жанрах і творах, пранізана незвычайна абвостраным гуманізмам, даверам да пачуццяў і сваіх, аўтарскіх, і свайго героя, да яго і свай- го болю, смутку і радасці, да адчуванняў ва ўсёй іх складанасці і суб’ектыўнасці. А гэтая гуманістычная мастацкая пазіцыя і пазбаўляе герояў Стральцова замкнёнасці ў сваім прыватным свеце, выводзіць іх боль на арбіту агульначалавечую. Адсюль напружаны ўнутраны — не вонкавы — рух у творах, рух, якім насычаны і вобразы, і сюжэты, і аўтарскія разважанні. I не толькі рух. Адсюль у значнай меры лаканізм пісьма, высокі эстэтычны эквівалент слова, натуральная аўтарская раскаванасць, асабліва ў прозе і эсэістыцы. Культура пачуццяў стварае культуру слова. «Ідуць ужо халады, бяруцца прымаразкі — ападаюць інеем сырыя туманы. Чарсцвее зямля, і цёмным, ільсняна-халодным зяленівам б’е ў вочы парадзелая пры дарозе трава. Ужо выпетрала зябліва... I вечарамі, і ўранку марозліва, хмельна, бы першаком, пахне ў наваколлі дымам. Такою парою ў вёсках свяжуюць вепрукоў». Узяць адразу, з першага сказа, дакладны і арганічны тон, рытм, адразу стварыць настрой, вобразны свет, пранізаны выразным аўтарскім пачуццём, сугучным з музыкаю зямлі, прыроды, пары года, як гэта зроблена ў апавяданні «Смаленне вепрука», можна адно маючы ў душы вельмі чуйны камертон. Ад прыроды? Вядома. Але і не толькі. «Бабуля — высахлая, з учарнелым ад работы і старасці тварам — адсцябала матузамі малога ўнука за тое, што паабшчыпаў, не дачакаўшыся вячэры, акрайчык ацеслівага, спечанага з бульбы і ячменных шароек хлеба. Малы не заплакаў, толькі не сваім голасам войкнуў...» Памятаеце? Ён заплача ўжо на двары, пасля. Ды так, што слёзы яго з таго часу не прасохнуць у нашых вачах. I гэта — таксама толькі пачатак апавядання. Іншага: «На чацвёртым годзе вайны». Цяжка ў літаратуры пазбягаць паралеляў. Калі пішаш, калі чытаеш, разважаеш. Яе свет агромністы. Тут усё дарэшты можна з чымсьці параўноўваць, узвышаць ці прыніжаць паралелямі. Неяк, чытаючы прозу Стральцова, мне цікава было трымаць на стале пад рукою томік прозы Буніна. А чытаць — то аднаго, то другога. To «Адзін лапаць...», то «Жыццё Арсеннева». Спачатку рабіў гэта інтуітыўна. Спыніўся на фразе ў самым пачатку аповесці Буніна: «У нас нет чувства своего начала й конца. Н оченьжаль...» Крыху пазней: «Не рождаемся лй мы с чувством смертй? А еслй нет, еслй бы не подозревал, любйл лй бы я жйзнь так, как люблю?..»