Выгнаны патрыцый
Кніга пра Міхася Стральцова
Выдавец: Лімарыус
Памер: 432с.
Мінск 2017
Свяціць табе спагадай, мне — журбой...
Яго мастакоўская свядомасць знаходзілася па-за межамі штучнай драматызацыі канкрэтнай з’явы ці прадмета, гэтаксама як і песімістычнай зададзенасці ў выяўленні самага імгненнага свайго пачуцця.
Проста самім жыццём Яму быў наканаваны выбар на карысць смутку, і таму нават звычайная сасна, якая ў іншых паэтаў выклікае столькі аптымізму, уяўлялася Яму не чым іншым, атарпейскай скалой — вобразам нейкай прадвызначанай асуджанасці, і асуджанасць гэтую (сваю ці наогул чалавечую) Ён успрымаў як бездакорную справядлівасць, не наракаючы ні на Бога, ні на будзённае жыццё.
Непазбыўная нота жалю ўвесь час працінала Ягоную надламаную постаць, і Ён звыкся з гэтай нотай.
Ён не проста сумаваў, а жыў сумам — не сумна, а менавіта сумам, як начныя кветкі жывуць расой.
Ягоны сум быў тоесны маўклівасці, а ў больш пашыраным (надбытавым) значэнні — тоесны творчаму маўчанню.
Ён называў сваё маўчанне звонам навыварат.
Звон навыварат — адсутнасць музыкі.
Ёсць людзі, якія і ў маўчанні здаюцца вясёлымі.
Ён не ведаў такога псіхалагічнага стану.
Ягонае маўчанне было без дамешкаў гарэзіі ці прыхаванай блазноты; яно нічым не сагравалася, акрамя тытунёвага дыму.
У вершы «Аднойчы ноччу...» Ён убачыў сябе, маўклівага, праз свайго двайніка:
... калі ты раніцай курыш, разгублены і задуменны, мне балюча глядзець на цябе.
I днём між людзей ты ходзіш
нейкім далёкім рэхам і цыгарэт выкурваеш болей, чым прамаўляеш слоў.
Адчуваецца нейкая гранічная безвыходнасць у тым, што раніца пачыналася з курэння, разгубленасці і задуменнасці, што ўсё гэта пераходзіла ў дзень, калі Ён апынаўся сярод людзей, але не самім сабой, паэтам, а «нейкім далёкім рэхам», і таму ў надзеі знайсці сябе даводзілася цыгарэт выкурваць больш, чым прамаўляць слоў.
Так, ён шмат курыў.
Попельніца і цыгарэта геральдычна аздаблялі Яго пісьмовы стол.
Гэту характэрную дэталь не прамінуў мастак Аляксандр Шэвераў, калі афармляў кнігу «Мой свеце ясны».
На форзацы гэтай цудоўна аздобленай кнігі — бела-сіняя попельніца, у якой запаленая цыгарэта.
Побач з попельніцай аркуш паперы з завостраным алоўкам.
Дарэчы, папера чыстая, на ёй — ніводнага слова.
Алкаголь гэты класічна-славянскі прывід радасці — доўгія гады не абмінаў Яго, але не ператварыўся ў вобразны лад вершаў.
Толькі ў прозе, у аповесці «Адзін лапаць, адзін чунь», ёсць сакавітая, па-жыццёваму дакладная сцэна выпіўкі.
Курэнню ж у вершах адведзена даволі радкоў, і сама гэта згубная, з пункту гледжання медыцыны, звычка, з’яўляючыся, відаць, не адной толькі фізіялагічнай патрэбай, стала не проста ўласцівай Яго паэзіі (прозы таксама) асаблівасцю, а неад’емным, хочацца нават сказаць, сакраментальным матывам Яго творчага існавання.
Памятаю, як у адным маім празаічным чарнавіку Ён прачытаў пра папяросы «Нёман». Вельмі здзівіўся: «I ты, старычок, памятаеш пра іх!»
1 доўга глядзеў на мяне з нейкай асаблівай настальгічнай уважлівасцю.
Яму было прыемна, што я памятаў папяросы, папулярныя ў Яго шасцідзесятыя гады.
Да знаёмства з Ім я быў амаль абыякавы да тытуню, але назіраючы, як Ён з цыгарэтай засяроджана думае, смуткуе, моўчкі жыве сабою, маё стаўленне да курэння памянялася з абыякавага, скажам так, на філасофскае...
Ён быў упэўнены: шчаслівая хвіліна прыходзіць да чалавека ў яго апошні дзень, але пры той абавязковай умове, калі чалавек будзе бачыць сонца, слухаць птушку і звон вясновай вады.
Сам жа гэтай шчаслівай хвіліны не дачакаўся.
He было ні сонца, ні птушкі, ні вады.
Заместа вясновай прыроды — быў казённы анкалагічны ложак.
Нешта накшталт прадбачання свайго фізічнага фіналу выдыхнулася ў адным з вершаў:
1 што тут казайь? Бывае...
Палата, рэжым і пасцель. I ўсё-такі хай нас мінае Вось гэта журботная бель.
Журботная бель не мінула і відавочна ўзбуйніла маральную якасць Яго паэзіі — паэзіі, пазбаўленай хлусні.
Да старасці Ён не дажыў і, мяркую, памёр у сваю пару, у той час, калі паэзіяй сталі пагарджаць самі паэты.
Зрэшты, мог пакінуць нас і раней, у тым жа 1984 годзе, калі памёр Караткевіч, ці на тры гады пазней, як і памёр.
He гэта істотна.
Істотна іншае — памёр Ён з крыўдай на сяброў.
Яго сябры-літаратары, людзі з талентам і душой, пачыналі з рамантычнага паразумення, з магіі слова, а скончылі (цяпер гэта відавочна) холадам лічбаў і банальным прагматызмам.
Ён лічыў гэта здрадай самой прыродзе мастацтва.
He, Ён не зайздросціў прагматыкам, але адчуваючы, што з імі, абачлівымі філолагамі, у Яго застаецца ўсё менш і менш душэўнай еднасці, пачынаў думаць пра старасць — гэта значыць, развітваўся з маладосцю, асноўнымі дзейнымі асобамі якое з’яўляліся былыя сябры.
Цяжка ўявіць Яго старым ды яшчэ з кавенькай, тым не менш Ён марыў пра сваю арэхавую кавеньку — увасабленне журботнай немаладосці.
Ён з ліку тых рэдкіх літаратараў, якія маюць духоўны ўзрост, а гэта, як вядома, нешта зусім іншае, чым проста гады, што складаюцца ў звыклае жыццё; гэта талент той кранальнай памяркоўнасці, якая дае магчымасць паверыць у неверагоднае — ну хоць бы ў тое, што сярод людскасці (слова Гарэцкага, якога Ён вельмі любіў) можа існаваць толькі адзін кепскі чалавек.
Ён жыў з гэтай верай, жыў не ідэямі — пачуццямі, дзеля адлюстравання якіх цярпліва чакаў свайго слова.
Менавіта слова, а не слоў.
Ягоная лексічная ашчаднасць, здаецца, перавышае ўсе магчымыя ўяўленні аб стылёвай лапідарнасці.
«Я хачу напісаць радок, толькі адзін радок...» — прызнаўся Ён у кнізе «Ядлоўцавы куст».
Заўважце, не верш, а толькі радок.
I ў той жа кнізе можна знайсці яшчэ адно характэрнае прызнанне: «Прысніўся верш — не верш, а два радкі...»
Ніхто з нашых паэтаў так не набліжаўся да патрабавання Малармэ шанаваць чысціню паперы.
I як тут зноў не ўспомніць, здзіўляючыся інтуіцыі мастака Аляксандра Шэверава, афармленне кнігі «Мой свеце ясны», на форзацы якой сярод іншых дэталяў змешчаны і ліст паперы, не крануты (!) алоўкам.
Ён не загаворваў пачуцці, а далікатна выяўляў іх; калі адчуваў, што слова шкодзіць пачуццям, тады змаўкаў.
Ужо з першых сваіх твораў зразумеў вартасць маўчання, гаючую непатрэбнасць слоў. Пра гэта добра сказана ў апавяданні «Восеньскі ўспамін»: «Ёсць хвіліны прыемнай блізкасці паміж людзьмі, нейкай ціхай узрушанасці і лагоды... Гэта добрыя хвіліны і добрая блізкасць, якой не трэба слоў».
Іншы раз маўчанне перарывалася вершамі, выпадковымі для Яго.
Назаву гэтыя няўдалыя вершы дзеля ўдакладнення сваёй чытацкай незадаволенасці — «26 красавіка, 1966», «Размова з часам», «Партызанская гармата», «Усім сказаць: была, была бамбёжка...», «Эпіграма».
Тут навідавоку ваенна-сацыяльная канкрэтыка, плоская спроба іроніі, адным словам, нешта тое, што наогул неўласціва Яго пісьму, якое ў свае шчаслівыя парнаскія моманты жывілася не гэтай грувасткай канкрэтыкай, не выдуманай іроніяй, а датклівай эмпірыкай — усё той жа разгубленасцю, псіхалагічнай няпэўнасцю, усё тым жа непадманным сумам.
Яму заўсёды патрэбна была адлегласць паміж выпадковым уражаннем і неабходным назіраннем, і калі яна з’яўлялася, то выяўленне яе іншы раз было самым шчасліва-немудрагелістым:
Стоячы перад люстэркам, ён доўга сябе пазнаваў...
Ён паэт неаўтабіяграфічны.
Зрэшты, уся наша паэзія такая.
Паспрабуйце, напрыклад, у вершах Янкі Купалы ці Анатоля Вярцінскага знайсці дакладныя прыкметы іхняга жыцця.
He знойдзеце.
Аўтабіяграфізм, калі і прысутнічае ў беларускай паэзіі, то абавязкова з нейкім асаблівым, цяжкім для чытання кодавым знакам.
У гэтым сэнсе наша паэзія даволі зашыфраваная, ва ўсякім разе не такая адкрытая, як, напрыклад, руская.
У Яго вершаваных краявідах, і ў празаічных таксама, дамінуе ўмоўнасць — Ягоная вёска не мае канкрэтнай назвы, як і Ягоны горад.
Гэта Вёска ўсіх нашых вёсак, і Горад усіх нашых беларускіх гарадоў.
Дакладна пазначаны хіба што літаратурна-міфалагічныя алюзіі і вобразы.
Але калі вобразы літаратурныя ўвайшлі ўЯго паэзію тэматычна, як у вершах «Пачатак», «Купала», «Міцкевіч на Беларусі», «Вечаровае», «Экспромт» — то вобразы міфалагічныя ўзбагацілі Яго пісьмо на больш высокім — сэнсавым узроўні.
Тут я маю на ўвазе і радок пра сонечнага Феба («Развагай сталае пары...»), і верш пра неасцярожнага Фаэтона («Фаэтон»),
і згадку пра Кастальскую смагу («Прыехаў сябра»), а таксама згадку пра гаючы эфірны скавышок («А будзе час, калі і без нагоды...»).
Ягоная паэзія — творчасць стомленай душы, разгубленай не так перад жыццём, як перад сваімі пачуццямі.
У зборніках «Ядлоўцавы куст» і «Цень ад вясла» ёсць яшчэ нейкі бунтоўны штуршок, надзея на ўсё тое ж каханне, аднак у апошняй кнізе «Мой свеце ясны», нягледзячы на яе праставата-бадзёрую назву, ад гэтай надзеі застаўся толькі цень.
Дарэчы, цень — любімае Яго слова, таксама, як і сініца — птушка, вобраз неабароненасці і душэўнага святла.
Ён не трымаў сініцу ў руцэ і не імкнуўся лавіць яе — проста любіў слухаць, любіў вітацца з ёю, стоячы ў ценю.
Цень — прытулак для патрыцыяў, пазбаўленых матэрыяльнай улады.
У адным з вершаў, якраз у тым, дзе сасна ўявілася Яму тарпейскай скалой, Ён жартоўна ахрысціў сябе выгнаным патрыцыем, не падазраючы ўсёй праўдзівай дакладнасці такой самаатэстацыі.
I сапраўды ў нашым прыгожым пісьменстве Ён быў выгнаннікам з літаратурнага сената — самакрытычным арыстакратам слова, якому было балюча глядзець на свае ранейшыя здабыткі, асабліва празаічныя.
На зборніку прозы «Журавлнное небо» трэцяга верасня 1983 года Ён зрабіў мне такі надпіс: «Браце Леанід! Мне здаецца, што ўсе ўжо забыліся пра маю прозу, і мне ж самому згадваць пра яе балюча — ці надару цябе чым новым? Маліся за мяне. Твой Міхась Стральцоў».
Ён дарэмна хваляваўся, пра Яго прозу не забыліся ні даўнейшыя чытачы, ні пакаленне маладзейшых пісьменнікаў.
Немагчыма было забыцца, бо ў гэтай прозе перажытае тоесна лексіцы, і аўтарская інтанацыя бездакорная роўна настолькі, наколькі гэтага патрабавала цнатлівасць пачуцця.
Дык вось, калі Ягоная паэзія — творчасць стомленай душы, для якой боль, выказаны ў слове, не застаецца словам, застаецца
самім сабой — болем, то проза (у тым ліку і «Загадка Багдановіча») — маладое свята сінтаксісу, у якім і боль, і радасць, і тужлівы роздум яшчэ неад’емныя ад слова.
КНІГІ ОНЛАЙН
