КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
He трэба нагадваць ні пра застой, ні пра вязняў сумлення, ні пра парушэнні правоў чалавека. I пра цэнзуру ці адсутнасць палітычных свабодаў — таксама не трэба. Бо Стральцоў стварыў свой непаўторны мастацкі свет і сябе якраз у час гэтай адсутнасці. Таксама як і згаданыя Караткевіч, Быкаў, Брыль... Ён пагаджаўся з Пушкіным, якога так добра ведаў і цытаваў, што без палітычных свабодаў жыць яшчэ можна, а вось без свабоды ўнутранай — нельга. Але небяспека і ў занадта вялікай свабодзе творчай асобы ад звычайных жыццёвых цяжкасйяў. Мастаку тады пагражае адчужэнне ад жыцця, самазамыканне. Як рэдка спалучаюцца ў славянскім творчым духу гэтыя процілеглыя, але аднолькава неабходныя бакі: глыбіня, багацце паэтычнага пачуцця і строгая дысцыпліна; вялікае жыццялюбства і самаабмежаванне; адоранасць міласцю боскай і вялікая патрабавальнасць, самакантроль; вытанчанасць, артыстызм і суровая мужнасць мэтанакіраванай працы, цярпенне і трываласць. Стральцоў меў залішне многа свабоды ад жыцця. Жыццё не дазваляе, не даруе гэтага. У самой такой свабодзе закладзена ўжо і пакаранне за яе. Яна робіцца цяжкай. Невыносны цяжар свабоды кідае нас на пошукі таго, куды можна было б здаць, зваліць гэты груз са сваіх плеч. Доўга шукаць не даводзіцца. Шмат чаго ў жыцці толькі і чакае гэтага, цікуе за намі і бачыць: вось гэты гатовы адцаць. Да таго ж, тое жыццё, што абступала Стральцова ў апошні час, ужо не паддавалася ягонай любові — так востра, хваравіта ўспрымаў ён увесь гэты навакольны гул і раз’юшанасць. Творчы арганізм Стральцова, надзвычай чуйны і трапяткі, у добрым сэнсе ломкі, не змог ахапіць гэтага, зрабіць сваім — і ўвайшоў у безвыходны канфлікт з жыццём. Мне здаецца, пасля «Смалення вепрука» ён пачаў баяцца няўдачы. (Дарэчы, больш нічога ў прозе ён і не пісаў.) Аднойчы я сказаў яму: — Пасля такой рэчы, як «Вяпрук», трэба, каб час прайшоў. Каб у душы зноў насачылася і досыць назбіралася... Ён усхапіўся, нібы толькі гэтага і чакаў: — Вось бачыш, як ты разумееш!.. На якім узроўні! Канешне, час патрэбен. I яшчэ які!.. Ён змоўк — спакойны, задаволены. А я, грэшны, падумаў: «Баіцца рызыкі. Баіцца прайграць. Разумее: усё, што ні напіша, спярша паставяць у параўнанне з «Вепруком». Я не ведаю, што б ён яшчэ зрабіў, калі б жыў. Але ведаю, чаго б ён HE зрабіў. I для нашай літаратуры гэта нязробленае ім было б не менш істотным, чым шмат што зробленае іншымі. Як празаік, ён бы не пісаў такіх аповесцяў ці раманаў, дзе аўтар ні ў адным сказе не можа ўзняцца вышэй за сваіх герояў, з галавою зарываючыся з імі ў снег або ў траву. Ён бы не браў у свае героі людзей ужо за адно тое, што яны людзі «простыя», «бедныя», як гэта рабіла ўся савецкая шматнацыянальная літаратура, упэўненая, што галеча ледзь не ідэал. У крытыцы ён бы і цяпер не кляўся славутай народнасцю як вышэйшай якасцю мастацтва, бо ніколі не рабіў гэтага і раней. Ён не пісаў бы літаратуру з абавязковаю мэтай «адлюстроўваць праўду жыцця». Бо разумеў, што мэта літаратуры не ў набліжэнні да жыцця, а ў такім мастацкім пераўтварэнні яго, калі толькі і адкрываецца нябачная дагэтуль праўда. Гэта што датычыць непасрэдна творчасці. А для пісьменніка існуе яшчэ паняцце творчых паводзін. Стральцоў сёння ні ў якім разе не жаліўся б на людзях, у газетах на мізэрныя ганарары за свае кнігі, называючы лічбы і для большага ўражання пералічваючы сотні тысяч няшчасных «зайцоў» на дзясяткі даляраў. He, ён бы не трос рыззём і трантамі, стоячы пасярод рынка ў позе жабрака-паэта і дакараючы сваім гібеннем урад ці дэмакратаў. I ён бы не спраўляў прыватны апакаліпсіс і не клікаў бы на жалобу па сваіх чытачах, якія, маўляў, раптам пакінулі яго, спакусіўшыся раманамі з жыцця геніталіяў, — нашто яму такія чытачы? Ён разумеў: чытача заўсёды няма — і чытач ёсць заўсёды. Чытача ж масавага мае толькі газета. I яго не мелі на самой справе нават пісьменнікі з афіцыйнай абоймы. Ім толькі здавалася так з-за сваіх тыражоў, якія былі дзяржаўнымі ўзмацняльнікамі іх імёнаў: масы чулі іх імёны — і не чыталі іх кніг. А сёння скончылася гучная дзяржаўная вядомасць. He чытач адвярнуўся — узмацняльнік адключылі. I для Стральцова сёння ўсё было б як і раней. Ну сапраўды, што б ён такое ўжо страціў? Званне, пасаду, прэміі, лаўрэацтва, месца ў прэзідыуме ці замежную вандроўку? He меў і не атрымліваў. He сядзеў і не ездзіў. Ён быў пісьменнікам — не болей. Але ж і не меней. Ён змог ім стаць — ён змог ім і застацца, ужо назаўсёды. I сказаць тое, што сказаў. Астатняе — у маўчанні. Алесь Жук Памяць аб радасці Не жйзнй жаль с томйтельным дыханьем, Что жйзнь й смерть ?А жаль того огня, Что просйял над целым мйрозданьем, Н в ночь йдет, — й плачет, уходя. А. Фет Міхась Стральцоў мне помніцца маладым, прыгожым, з яго абаяльнай усмешкаю, прыжмурам зеленаватых вачэй. Ведаў яго розным, у зорныя часіны і ў самыя цяжкія і пакутлівыя, але ўспамінаю чамусьці маладым і прыгожым — відаць, таму, што прыгажосць яго была не толькі знешняя, а глыбокая, душэўная, тая прыгажосць, над якою не ўладны час. А можа, яшчэ і таму, што ўсё тое, што было з намі ў маладосці, цяпер здаецца і цікавым, і добрым, і радасным, як гаворыцца, і нават вада тады была смачнейшая, чым цяпер. Аднак не буду парушаць традыцыю айчынных запісных успамінальшчыкаў і пачну ўспаміны з самога сябе. А даклад- ней, як здарылася, што я пазнаёміўся з Міхасём Стральцовым яшчэ школьнікам. Цяпер гляджу з гумарам на тую сваю хлапчукоўскую самаўпэўненасць і нахабства і з сумам думаю пра тое, чаму не з’яўляюцца ў рэдакцыйных пакоях са сваімі рукапісамі наіўныя і шчыра ўпэўненыя ў сабе падлеткі. Дык вось, я папісваў заметкі ў раённую газету, займаўся ў школе рабселькораў пры ёй, пра што маю адпаведны дакумент, засведчаны подпісам рэдактара і пячаткаю, і калектыўную фатаграфію ўсіх нас, няштатных, рознага ўзросту людзей. Акрамя вучобы і рабселькорства, многа чытаў, у той час асабліва захапляўся і адкрываў для сябе Чэхава. Начытаўшыся яго, рашыў і сам напісаць нешта такое кароткае, лаканічнае, «пад Чэхава». Знайшоўся і ўдзячны матэрыял — расказы бабулі пра вайну, пра «партызанку». He надта мудруючы, запісаў расказанае ў выглядзе кароткіх апавяданняў ці замалёвак. Запісанае паслаў у часопіс «Нёман». Як гром з яснага неба, было пісьмо з рэдакцыі, у якім паведамлялася, што мае навэлкі прыняты да друку, запланаваны ў нейкі нумар. Як цяпер разумею, гэта быў «пераможны» нумар, матэрыял падыходзіў. Мне прапаноўвалася тэрмінова выслаць у рэдакцыю фатаздымак. Здымак я паслаў, часопіс выйшаў з маімі апавяданнямі, па пошце я атрымаў нечувана вялікі ганарар, дзесьці рублёў сорак пяць, і таму не мог не адчуць сябе сапраўдным пісьменнікам. Гэта потым ужо мне расказалі супрацоўнікі часопіса, што мае замалёўкі яны ўспрынялі як успаміны былога партызана, запісаныя на даволі прыстойным узроўні, а таму і паставілі ў святочны нумар. Фатаздымак зялёнага школьніка, які яны атрымалі, іх шакаваў, але адступаць не было куды, канвеер быў запушчаны... Дык вось, тады я адчуў сябе самым што ні на ёсць пісьменнікам, засеў за пісьмовы стол і панапісваў апавяданняў — і на рускай, і на беларускай мовах. I вырашыў сам завезці ў Мінск, у рэдакцыі. Найперш трапіў у «Нёман», да Валянціна Тараса, які тактоўна, але даволі пераканаўча астудзіў мой імпэт і ў дадатак параіў пісаць на той мове, якую я ведаю, у асяроддзі якой жыву. Гэта мяне падбадзёрыла, і з «Нёмана» я накіраваўся ў «Маладосць», да Міхася Стральцова. 3 таго першага наведвання запомніўся найперш, вядома, Стральцоў, нечакана малады, усмешлівы і быццам нейкі сарамлівы. Нібыта гэта ён, а не я, прыйшоў са сваімі «опусамі». I тым не меней, яго рука з алоўкам не адрывалася ад каліграфічнага, разборліва, як школьнае сачыненне, напісанага мной тэксту. Чытаў ён і курыў цыгарэту, тоненька віўся сіні дымок, нешта заклапочана перабіраў на сваім стале Мікола Аўрамчык, коратка пазіраючы то на мяне, то на Міхася. I пад той час, як было скончана чытанне, Мікола Якаўлевіч неяк неўпрыкмет далікатна знік з пакоя. Чалавек вопытны, ён адчуваў, якая будзе гаворка. Урэшце, я і не надта запомніў, што гаварыў мне Міхась Лявонавіч. Бо праходзіўся ён па радках, па кожным слове, не гаворачы ўжо пра ацэнку маіх рукапісаў цалкам. Яны гэтай ацэнкі заслугоўвалі, у гэтым я пераканаўся потым, калі ўжо быў студэнтам і таксама насіў на суд Стральцова новыя свае апавяданні. Памятаю, што тады, у студэнцкія часы, без жалю выкінуў школьныя сшыткі. На Стральцова крыўды не засталося, запомнілася яго «старычок» — «разумееш, старычок», «тут не так, старычок»... Абнадзеіў яго даволі катэгарычны наказ пісаць надалей і прысылаць яму. Яшчэ калі я быў у вёсцы, Стральцоў станоўча адгукнуўся на маю навэлку, якая потым друкавалася пад назвай «Мужчыны». А першапачатковую назву мела «Балада». Памяняць назву мне параіў даволі катэгарычна Рыгор Бярозкін на семінары маладых пісьменнікаў на Свіцязі. I надрукавана яна была ўпершыню ў «ЛіМе» як твор удзельніка семінара. Але першы станоўчы водгук на навэлку меў ад Міхася Стральцова. Ён прасіў даслаць яшчэ што-небудзь у дадатак, каб з часопіснае публікацыі ўжо неяк паўставала, акрэслівалася асоба аўтара. Тое «што-небудзь» у мяне не атрымлівалася доўга. Разумею цяпер, што пісаніна была і рыхлая, і наіўная, таму што многія з нас тады былі хто болей, а хто меней ачмурэлыя ад творчасці Рэмарка, Фіцджэральда, Хэмінгуэя і, вядома ж, не маглі не быць зачараваны той шырокаю плынню, якая абазначалася паняццем «лірычная проза». Адметным прадстаўніком, сапраўдным паэтам у гэтай лірычнай, інтымнай, звернутай да ўнутранага свету чалавека прозе быў найперш Міхась Стральцоў. Яго «Блакітны вецер» каму не кружыў тады галаву і самой тэмай, і мелодыкай фразы. Пасля гадоў запалітызаванай, заідэалагізаванай прозы было ап’яненне ад гэтага свежага струменю, які дазваляў паспавядацца душы пра самае запаветнае. Магчыма, цяпер, перачытваючы апавяданні ўсіх нас з першага і наступнага «філалагічных» пакаленняў, кінецца ў вочы свядомае і самамэтнае любаванне словам, захапленне пластыкай фразы, малюнкавасцю і настраёвасцю, але то не было даганянне ні Буніна, ні Чэхава. To быў натуральны працэс, калі беларуская літаратура павінна была праходзіць пэўны перыяд у сваім развіцці, дараспрацоўваць тое, што пачынаў у сваіх «імпрэсіянісцкіх» апавяданнях Чорны, што было напісана, але не дайшло да чытача, Максімам Гарэцкім.