Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
Беларуская
энцыклапедыя
ВЫНАХОДСТВА ^БУКВАРА У БЕААРУСІ
Беларуская
энцыклапедыя
A. А. Суша
ВЫНАХОДСТВА БУКВАРА УБЕААРУСІ
Мінск «Беларусь» 2021
УДК [002.2+655.11](476)(091)
ББК 76.103(4Бем)
С90
Серыя заснавана ў 2015 годзе
Для сярэдняга і старэйшага школьнага ўзросту
У кнізе выкарыстаны ілюстрацыі М. Плавінскага;
малюнкі Б. Альмгрэна, Ф. Баўма, А. Бондара, Д. Бунеевай, А. Макбрайда, Р. Плавінскага, М. Сцяпанавай, А. Фёдарава; фотаздымкі Г. Красоўскага, Д. Лася, С. Лютых, М. Сцяпанавай; карта С. Цемушава
Суша, A. А.
С90 Вынаходства Буквара ў Беларусі / A. А. Суша. — Мінск : Беларусь, 2021. — 168 с.: іл. — (Беларуская дзіцячая энцыклапедыя).
ISBN 9789850114761.
Кніга прысвечана гісторыі з’яўлення Буквара на беларускіх землях. Буквар — гэта не толькі першая кніга для навучання грамаце, але і выхавальнік вышэйшых агульначалавечых каштоўнасцей, прадаўжальнік шматвяковых адукацыйных традыцый. Праз яго юнае пакаленне атрымлівае асноўныя веды аб сваёй Бацькаўшчыне, сваім народзе і яго культуры. Гісторыя беларускага Буквара налічвае больш за чатыры стагоддзі. Менавіта нашы продкі стварылі першы ў свеце Буквар і адыгралі важную ролю ў станаўленні сусветнай адукацыйнай прасторы. Беларускі Буквар аказаў істотны ўплыў на з’яўленне Буквароў у многіх краінах свету і пакінуў свой след у сусветнай букварыстыцы і кніжнай культуры.
УДК [002.2+655.11](476)(091)
ББК 76.103(4Бем)
ISBN 9789850114761
© Суша A. А., 2021
© Рэспубліканскае
ўнітарнае прадпрыемства
«Выдавецтва «Беларусь», 2021
ПРАДМОВА
Буквар — гэта не толькі першая кніга для навучання грамаце, але і выхавацель вышэйшых агульначалавечых і нацыянальных каштоўнасцей. Праз яго малады чалавек набывае здольнасці да чытання, а таксама, што не менш важна, атрымлівае галоўныя веды пра Айчыну, свой народ і яго культуру. У гэтай кнізе ў вельмі сканцэнтраванай, але даступнай кожнаму форме захоўваюцца галоўныя сімвалы народа, адметнасці нацыянальнай культуры, здабыткі і дасягненні дзяржавы. Праз Буквар мы атрымліваем галоўныя арыенціры, якія ў пэўнай ступені вызначаюць усё далейшае жыццё, — грамадзянскія, рэлігійныя, эстэтычныя і інш.
3 Буквара сёння пачынаецца школьнае навучанне. Гэтак было і з нашымі бацькамі, і з бацькамі нашых бацькоў, і з іх бацькамі. Здаецца, так было заўжды. У наш час мала хто ўяўляе сваё жыццё без Буквара. Але ўсё мае свой пачатак. Быў пачатак і ў Буквара.
Сапраўдным гонарам айчыннай кніжнай культуры з’яўляецца той факт, што першая ў свеце кніга, якая мела назву «Буквар», была выпушчана беларускай друкарняй. Гэта адбылося ўжо больш чым 400 гадоў таму! У хуткім часе Буквар стаў самым пашыраным тыпам айчынных падручнікаў, а само гэта слова загучала на многіх мовах у розных краінах свету. Буквар стаў з’явай агульначалавечага значэння.
Хаця Беларусь адыграла выключна важную ролю ў станаўленні Буквара і пашырэнні гэтага выдання ў свеце, сам ён дагэтуль уяўляе сабой амаль недаследаваны феномен у гісторыі айчыннай культуры.
Аналіз гісторыі Буквара пераканаўча сведчыць, што беларусы маюць чым ганарыцца. Можна ўпэўнена казаць, што нашы продкі мелі самае непасрэднае дачыненне да з’яўлення гэтай важнай культурнай з’явы. Таму ў наш час Буквар можа лічыцца адным з найважнейшых стваральных і пазітыўных сімвалаў айчыннай культуры, вялікім дасягненнем асветніцкай думкі нашых продкаў. Буквар можна назваць адным з культурных брэндаў Беларусі, сімвалам багацця і велічы айчыннай культуры. А гэта кніга заклікана паслядоўна паказаць найбольш яркія старонкі ў гісторыі станаўлення вядомай кожнаму кнігі — Буквара, беларускага Буквара.
5
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
УЗНІКНЕННЕ ПІСЬМЕНСТВА Ў БЕЛАРУСІ I ПЕРШЫЯ ПРАКТЫКАВАННІ Ў ПІСЬМЕ
Гісторыя навучання налічвае ўжо шмат стагоддзяў. Даўзнікнення першай кнігі нашы продкі перадавалі адзін аднаму свае веды з вуснаў у вусны. I толькі тое, што захоўвалася ў памяці аднаго чалавека, часткова магло быць перададзена іншаму. Асаблівае значэнне ў выхаванні мелі народны фальклор, язычніцкія абрадавыя традыцыі і рытуалы, якія замацоўвалі ў моладзі сувязь з прыродай, духамі
продкаў, павагу да старэйшых.
Пашырэнне пісьменства на беларускіх землях часцей за ўсё звязваюць з прыняццем хрысціянства. Аднак па гістарычных крыніцах вядома, што нашы продкі маглі мець і дахрысціянскае пісьменства.
Пра існаванне літар і лічбаў у славянязычнікаў піша старажытны аўтар Чарнарызец Храбр у сваім «Сказаннн о пмсменех» («Казанні аб літарах»): «Такім чынам, напачатку славяне, калі былі язычнікамі, не мелі літар, але па рысах і рэзах [чыталі і] варажылі». Пад «рысамі» і «рэзамі», верагодна, маецца на ўвазе разнавіднасць старажытнага піктаграфічнага ці рунічнага пісьма. Падобныя сведчанні захаваліся на тэрыторыі, заселенай у старажытнасці славянамі. Пад піктаграфічным пісьмом звычайна разумеюць адну з найбольш старажытных формаў фіксацыі інфармацыі праз спалучэнні прымітыўных малюнкаў, якія перадаюць толькі сэнс выказванняў, без падзелу на словы і тым больш без адлюстравання складу мовы.
Пра раннія, у тым ліку рунічныя, помнікі пісьменства ў Беларусі захаваліся не толькі сведчанні ў гістарычных крыніцах, але маюцца таксама матэрыяльныя доказы. Напрыклад, рунічныя запісы выяўлены ў выніку раскопак у 1978 г. у гарадзішчы Маскавічы Браслаўскага раёна, а таксама ў 1961 — 1962 гг. у Полацкім Верхнім замку.
Рунічныя надпісы на костках, знойдзеных на гарадзішчы Маскавічы
Асабліва ўнікальнымі з’яўляюцца раскопкі ў Маскавічах, дзе было знойдзена каля 100 рунічных надпісаў на костках XII—XIII стст. Гэта найбуйнейшая знаходка рунічнага пісьма паза межамі Скандынавіі. На касцяных прадметах зафіксавана 265 рунічных знакаў старашведскага
7
ВынахоЭстба Букбара у Беларусі
алфавіта, а таксама 11 літар кірыліцы. Такое незвычайнае спалучэнне сведчыць пра ўзаемнае пранікненне дзвюх пісьмовых традыцый.
Як сведчыць Чарнарызец Храбр, «ахрысціўшыся, рымскімі і грэчаскімі пісьмёнамі спрабавалі пісаць славянскую мову без ладу». Маецца на ўвазе, што гэтыя алфавіты выкарыстоўваліся без прыстасавання іх да асаблівасцей славянскай мовы. Аднак яны не задавальнялі патрэб славян, што і стала прычынай для вынаходства свайго ўласнага пісьма: «Потым жа Бог Чалавекалюбчы, які кіруе ўсім і не пакідае чалавечага роду без ведаў, але ўсіх прыводзіць да пазнання і выратавання, злітасцівіўся над родам славянскім і паслаў ім святога Канстанціна Філосафа, названага Кірылам, мужа праведнага і сапраўднага. I стварыў ён для іх трыццаць пісьмёнаў (гэта значыць літар. — AC.) і восем, адны па ўзоры грэчаскіх пісьмёнаў, іншыя ж у адпаведнасці са славянскай мовай».
Такім чынам, само славянскае пісьмо ўспрымалася нашымі продкамі як святы дар, як пісьмо, створанае спецыяльна для запісу хрысціянскага тэксту (у адрозненне ад «язычніцкіх» грэчаскага і лацінскага алфавітаў, створаныхудахрысціянскі перыяд).
3 пашырэннем кірылічнага пісьменства магчымасці навучання значна пашырыліся, з’явілася магчымасць мець даступны і зручны падручнік, які можна было выкарыстаць і ў хатніх умовах, і ў першых школах. Самым старажытным помнікам кірылічнага пісьменства
Кірыла і Мяфодзій перакладаюць кнігі (мініяцюра з Радзівілаўскага летапісу)
8
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
Гнёздаўская гліняная амфара 1й чвэрці X cm.
з самым старажытным айчынным кірылічным надтсам
Гнёздаўскі надпіс «гороухша» X cm.
на тэрыторыі племяннога саюзу крывічоў лічыцца надпіс «гороухша» (магчыма, абазначэнне гарчыцы альбо імя ўладальніка) на глінянай амфары 1й чвэрці X ст. Ён быў знойдзены ў адным з курганоў пад Гнёздавам, што знаходзіцца на шляху з Оршы ў Смаленск. Ёсць і іншыя прыклады. Сам гнёздаўскі надпіс з’яўляецца сведчаннем таго, што яшчэ да хрышчэння Русі на беларускіх землях існавала пісьменства і былі людзі, якія ўмелі чытаць і пісаць. Паказальна, што дадзены запіс мае свецкі характар і не звязаны з пашырэннем хрысціянства.
Ёсць і іншыя прыклады старажытнага пісьменства. Так, падчас раскопак у Ноўгарадзе была адшукана віслая пячатка полацкага князя Ізяслава (памёр у 1001 г.), дзе пагрэчаску напісана яго імя. Падобныя сведчанні толькі падкрэсліваюць, што нашы продкі ўжо больш чым 1000 гадоў практыкуюць навучанне чытанню і пісьму.
ПАЧАТКІ НАВУЧАННЯ I ПЕРШЫЯ ПАДРУЧНІКІ
Як сведчаць гістарычныя крыніцы, многія з нашых продкаў ужо ў XI—XIII стст. былі пісьменнымі і пакінулі нямала таму пацвярджэнняў. Надпісы на кераміцы, вырабах з косці або дрэва, літары і цэлыя тэксты на камянях і сценах храмаў, шматлікія рукапісныя кнігі і эпісталярная спадчына — усё гэта сведчыць пра пашыранасць навыкаў чытання і пісьма на беларускіх землях.
Для падтрымання і пастаяннага павышэння ўзроўню пісьменства неабходна было мець добрую сістэму трансляцыі ведаў і навыкаў між бацькамі і дзецьмі, духоўнымі аўтарытэтамі і маладым пакаленнем. Гэтыя функцыі выконвалі хатнія настаўнікі, школы пры буйных храмах і манастырах.
9
Вынаходстба Букбара у Беларусі
Навучальны працэс адбываўся ў некалькі этапаў. Спачатку мела месца вывучэнне літар і авалоданне элементарнымі навыкамі пісьма. У далейшым шкаляры павінны былі ўдасканальваць атрыманыя навыкі і пераходзіць да самастойнага пісьма. Надзвычай эфектыўным сродкам у гэтым працэсе лічылася візуальнае ўспрыняцце, нагляднасць. Прасцей кажучы, літары славянскага алфавіта трэба было нейкім чынам запісваць і дэманстраваць.
Першапачаткова нашы продкі для запісу літар алфавіта і навучання пісьму выкарыстоўвалі берасцяныя граматы, касцяныя і драўляныя вырабы, васкоўкі і іншыя сродкі. У якасці прыкладу падобнага запісу літар кірыліцы можна згадаць знойдзеную падчас раскопак у 1937—1938 гг. у Гродне костку з літарамі алфавіта XI—XII стст. Літары на ёй прыведзены не ў алфавітным парадку, але відавочна, што дадзеная костка з’яўляецца адным з вельмі старажытных помнікаў пісьменства, які, магчыма, выкарыстоўваўся для навучання.
Фактычна першым айчынным падручнікам для навучання грамаце можна лічыць самшытавы грабеньчык XII—XIV стст. з Брэста. На ім можна лёгка бачыць 13 літар кірыліцы: на адным баку — літары А, Б, В, Г, Д, Е, на адваротным — Ж, S, 3, й, I, К, Л. Ён быў знойдзены ў 1971 г. мясцовым школьнікам Віцем Пятручыкам падчас раскопак на тэрыторыі старажытнага Брэста.
КНІГІ ОНЛАЙН
