Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
159
«Буквар польскі i французскі» (Вільня, 1780)
7С... ^ /^/
XJM * v ——
w Wilnie w Druhmi J. K.
Akadcmickiey Societatir ir Roku 176a,
gs Z przydatkiem ШІ
Ui I
й §§
§5
«
«Нямецкая Граматыка...» Ёгана Крыштофа Готшэда (Вільня, 1762)
TO^S^J I JR ^CUS^ W Y D A N Y '
./. Г. fCZUM VSZAM
IWLIKOWSMEGO
Popi aiviony y PrzeUrukouwip
«Малы польскафранцузскі слоўнік» Юзафа Ушака Кулікоўскага (Магілёў, 1782)
даволі аб’ёмныя і прызначаліся для паглыбленага вывучэння замежнай мовы. Напрыклад, «Нямецкая граматыка» 1783 г. налічвала ажно 254 старонкі, прычым на іх размяшчаўся мовазнаўчы матэрыял без ілюстрацый і іншых візуальна прывабных элементаў, якія былі так неабходны для пачатковага навучання чытанню і пісьму.
Разам з Граматыкамі выходзілі і самыя сапраўдныя Буквары на заходнееўрапейскіх мовах. Напрыклад, у бібліяграфіі засведчана выпушчанае ў 1773 г. акадэмічнай друкарняй у Вільні «Abecadlo niemieckie». I ўсё ж трэба прызнаць, што ў ВКЛ падобныя Буквары амаль не выходзілі — занадта вялікай была канкурэнцыя заходніх друкарняў і шмат прасцей і танней было скарыстацца іх Выданнямі.
ЗАКАЮЧЭННЕ
Буквары, іншыя падручнікі, слоўнікі і дапаможнікі сталі сродкам назапашвання інтэлектуальнага патэнцыялу, які спрыяўагульнакультурнаму развіццю беларускага народа. Тым больш важна, што нашы продкі адыгралі важную ролю ў станаўленні сусветнай адукацыйнай прасторы. Фактычна менавіта яны далі свету такую з’яву, як кніга, што завецца «Буквар».
Старажытныя падручнікі для пачатковага навучання чытанню і пісьму, якія захаваліся да нашых дзён, уяўляюць сабой выдатныя помнікі асветніцкай думкі і духоўнай культуры нашага народа. Ім належыць ганаровае месца ў гісторыі айчыннай кніжнай культуры. Праз іх мільёны людзей далучыліся да інтэлектуальных набыткаў чалавечай цывілізацыі, засвоілі найважнейшыя грамадзянскія, рэлігійныя, этычныя, эстэтычныя і іншыя каштоўнасці.
Ад самага ранняга часу выдаўцы імкнуліся зрабіць Буквар найбольш даступнай кнігай, якую можа займець амаль кожны ахвотны. Яны былі самымі пашыранымі выданнямі, пастаянна выдаваліся і перавыдаваліся, друкаваліся вялікімі накладамі. У дачыненні да самых ранніх выданняў Буквара нам сёння даволі складана казаць пра іх наклад. На вялікі жаль, архіўныя крыніцы захавалі недастаткова звестак пра дзейнасць беларускіх друкарняў. Нешматлікія вядомыя факты пераканаўча сведчаць, што наклады навучальнай літаратуры былі самымі вялікімі. Яны маглі вагацца ад 500 да 5000. Такім чынам, Буквары былі аднымі з самых папулярных і запатрабаваных выданняў. Пры гэтым яны вельмі дрэнна захаваліся, і кожны з іх сёння выклікае выключны гістарычны і культурны інтарэс.
Сказанае можна праілюстраваць на прыкладзе згаданых выданняў, прызначаных для патрэб адукацыі. Сёння ва ўсім свеце вядомы толькі два асобнікі «Псалтыра» Францыска Скарыны (абодва ў Расіі і абодва няпоўныя). Вядомы два асобнікі львоўскай «Азбукі» Івана Фёдарава 1574 г. (у ЗША і Вялікабрытаніі), два асобнікі астрожскага яе перавыдання 1578 г. (у Даніі і Германіі), адзін асобнік «Азбукі» Мамонічаў 1590х гг. (уРасіі),адзін поўны асобнікпершага«Буквара» 1618 г. (у Вялікабрытаніі), адзін асобнік куцеінскага «Буквара» С. Собаля (ва Украіне) і адзін магілёўскі Буквар (у Расіі) і г.д. Гэта не толькі выклікае жаль, але і можа пакідаць надзею, што далёка не ўсе вядомыя выданні на сёння адшуканы і ідэнтыфікаваны, не пра ўсе беларускія Буквары мы сёння ведаем і новыя адкрыцці яшчэ чакаюць свайго часу.
161
Першае выданне «Буквара» А. Клышкі (Мінск, 1969)
Пропісі да «Букварсі» А. Клышкі
(Цінск, 1969)
Такім чынам, да нашага часу захаваліся адзінкавыя асобнікі старадаўніх Буквароў, а часам толькі іх фрагменты, хаця некалі яны выдаваліся вялікімі накладамі. I ў дадзеным выпадку гаворка ідзе не пра тое, што нехта іх спецыяльна знішчаў. Вучэбныя кнігі не ляжалі без патрэбы на паліцах бібліятэк, а былі аднымі з самых запатрабаваных выданняў. Калі меркаваць па ўладальніцкіх запісах на гэтых кнігах, то яны ўвесь час пераходзілі з рук у рукі. Гэта сведчыць пра тое, што вучэбных кніг, нягледзячы на іх вялікія наклады і частае перавыданне, заўсёды не хапала. Як і ў наш час, маладыя чытачы вельмі пільна і інтэнсіўна працуюць з Букваром, і нярэдка праз трыпяць гадоў Буквар ужо проста немагчыма выкарыстоўваць, таму яго месца даволі хутка займае новае выданне Буквара. Так было і 100, і 400 гадоў таму.
Аднак самым важным кірункам працы, на наш погляд, з’яўляецца не фізічнае ці часовае вяртанне Буквароў на сваю гістарычную радзіму, а іх вяртанне ў грамадскую свядомасць. Бо калі мы самі не будзем цаніць і разумець значэння гэтай спадчыны для нашай культуры, то самі кнігі будуць толькі састарэлымі падручнікамі, непатрэбнымі і вартымі спісання на макулатуру.
На жаль, даводзіцца канстатаваць, што са свядомасці грамадства часткова сцерліся звесткі пра першыя айчынныя Буквары і пра іх надзвычайна таленавітых аўтараў. Для многіх беларусаў складана
162
«Букварь» В. Цірынавай (Мінск, 2017)
«Страна Букварйя» Н. Сторажавай (Мінск, 2018)
нават уявіць сабе, што мы не проста не адставалі ў развіцці ад суседніх «вялікіх» народаў, але ў нейкім сэнсе нават апярэджвалі іх, паўплывалі на іх развіццё.
Вяртанне цікавасці да Буквара, якое адбылося ў сувязі са святкаваннем 400годдзя з часу выдання першай кнігі пад такой назвай, вядзе да актуалізацыі дасягненняў айчыннай асветніцкай думкі і вучэбнай практыкі. А нам ёсць чым ганарыцца: першы ў свеце Буквар стварылі нашы продкі. 3 Буквара пачыналася першае навучанне нашых дзядуляў і бабуль, нашых бацькоў — ды і нас з вамі!
,r.
ЗМЕСТ
ПРАДМОВА................................................................5
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА......................................6
Узнікненне пісьменства ў Беларусі і першыя практыкаванні ў пісьме....7
Пачаткі навучання і першыя падручнікі................................9
Берасцяныя граматы..................................................14
Васкоўкі............................................................16
Першыя рукапісныя кнігі ў дапамогу вучням...........................19
Рэлігійныя кнігі для патрэб асветы..................................21
Францыск Скарына і яго падручнікі...................................24
«Евангелле вучыцельнае».............................................30
Катэхізіс — падручнік хрысціянскай навукі...........................33
«Азбука» Івана Фёдарава.............................................38
Першыя беларускія друкаваныя падручнікі для пачаткоўцаў.............42
«Навука» Лаўрэнція Зізанія..........................................45
Граматыкі...........................................................47
Лексіконы...........................................................52
ЯК ВЫГАЯДАУ ПЕРШЫ БУКВАР...............................................55
«Буквар» — новае слова і новая ідэя.................................56
Буквар мовы «славенскай»............................................58
«...укіновііВіленскай...»...........................................62
Неназваны мецэнат...................................................65
«...працалюбствам вандроўных манахаў»...............................66
Структура і змест выдання...........................................73
Паліграфічнае выкананне.....।.......................................77
Мастацкая аздоба кнігі..............................................79
Асобнікі............................................................81
Увядзенне ў навуковы ўжытак.........................................85
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ..............................89
Альтэрнатыўны падручнік.............................................90
Куцеінскі «Буквар» Спірыдона Собаля 1631 г..........................95
Магілёўскі «Буквар» 1636 г. Спірыдона Собаля.......................101
Самы прыгожы Буквар XVII ст........................................107
Няпоўныя Буквары Віленскага праваслаўнага брацтва..................111
Буквары Магілёўскага праваслаўнага брацтва.........................113
Апошні праваслаўны Буквар..........................................116
Уніяцкі Буквар, не вядомы бібліёграфам.............................119
Буквары з Падляшша.................................................124
Самы старажытны айчынны Буквар, які захаваўся ў Беларусі...........130
«Буквар» 1782 г. з Віленскай Траецкай друкарні.....................136
Азбука старавераў................................................. 139
Першыя Буквары літоўскай мовы.................................... 143
Буквары польскай мовы..............................................146
Буквар царкоўнаславянскай мовы з польскімі каментарамі.............150
Буквары лацінскай і грэчаскай моў..................................152
Падручнікі першага ў Еўропе Міністэрства адукацыі..................155
Буквары «жывых» замежных моў.......................................159
ЗАКАЮЧЭННЕ......................................161
Навуковапапулярнае выданне
Беларуская дзіцячая энцыклапедыя
Суша Аляксандр Аляксандравіч
ВЫНАХОДСТВА БУКВАРА УБЕААРУСІ
Адказны за выпуск Л. У. Языковіч
Рэдактар Т. Б. Міхайлава
Мастацкае афармленне і камп’ютарная вёрстка: П. В. Баранаў
Мастацкі рэдактар П. В. Баранаў
Карэктары: Г. М. Малей, Т. Б. Міхайлава, С. М. Несцярэнка
Падпісана да друку 25.11.2021. Фармат 84х108‘/1б.
Папера мелаваная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 17,64.
Ул.выд. арк. 13,45. Тыраж 1200 экз. Заказ 496.
Рэспубліканскае ўнітарнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларусь». Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі выдаўца, вытворцы, распаўсюджвальніка друкаваных выданняў № 1/4 ад 09.07.2013. Пр. Пераможцаў, 11, 220004, Мінск, Рэспубліка Беларусь.
Адкрытае акцыянернае таварыства «Паліграфкамбінат імя Я. Коласа». Пасведчанне аб дзяржаўнай рэгістрацыі выдаўца, вытворцы, распаўсюджвальніка друкаваных выданняў № 2/3 ад 10.09.2018. Вул. Каржанеўскага, 20, 220024, г. Мінск, Рэспубліка Беларусь.
to er
X > X o to n H co >
QI
X w > ПЗ >
•<
cn tn to > TJ < n
КНІГІ ОНЛАЙН
