КНІГІ ОНЛАЙН

Вынаходства Буквара ў Беларусі

Алесь Суша

Памер: 168с.

Мінск 2021

184.33 МБ

Імкненне данесці да шырокага кола нашых сучаснікаў тыя нешматлікія захаваныя да сённяшняга дня навучальныя дапаможнікі мінулых часоў і стала адной з асноўных прычын факсімільнага перавыдання Буквара, здзейсненага ў 2012 г. Дзякуючы гэтаму сёння можна пазнаёміцца з кнігай, па якой нашы продкі вучыліся грамаце, з якой пачынаўся шлях у навуку многіх нашых суайчыннікаў.
«БУКВАР» 1782 г. 3 ВІЛЕНСКАЙ ТРАЕЦКАЙ ДРУКАРНІ
У крыніцах захаваліся звесткі пра віленскі Буквар царкоўнаславянскай мовы 1778 г., які выйшаў ужо пад наглядам Адукацыйнай камісіі і быў надрукаваны ў Віленскай базыльянскай (Траецкай) друкарні. Гэта выданне ў XIX ст. яшчэ фіксавалася ў некаторых прыватных калекцыях і было апісана польскім бібліёграфам Каралем Эстрайхерам. Аднак ніводнага асобніка гэтай кнігі сёння не зафіксавана.
Адзінае аналагічнае выданне, якое захавалася да нашых дзён, — «Буквар» 1782 г., падрыхтаваны і выпушчаны той жа Віленскай Траецкай друкарняй. У свеце захаваўся толькі адзін асобнік гэтай кнігі, які сёння зберагаецца ў фондах Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі ў Маскве і паходзіць з калекцыі Маскоўскага Публічнага і Румянцаўскага музея.
136
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
Пра гэта сведчаць гербавы экслібрыс на форзацным аркушы і напісаны нумар «1113» з гэтага збору.
Дадзены Буквар, пасутнасці, стаў перавыданнем падручнікаў 1767 і 1778 гг., але меў і некаторыя адрозненні. Кнігі мелі фактычна аднолькавую назву. Калі зірнуць на тытульныя аркушы гэтых двух уніяцкіх Буквароў, то відавочнай становіцца не толькі ідэнтычнасць іх назваў, але нават характар іх напісання з разбіўкай тэксту на радкі. Назва на тытульным аркушы «Буквара» 1782 г. амаль цалкам паўтарае назву папярэдняга ўніяцкага выдання: «Буквар языка славенскаго чтення н пнсання оучнтнся хотяіцнм в полезное руковожденне, тнпом нздадеся в обнтелн с(вя)тыя н жнвоначалныя Тро(н)цы чнна с(вя)таго Васнлня Велнкаго в Вмлне в тнпографнн е(го) к(оролевского) в(елмчества) року г(о)с(по)дня 1782».
■
Л'
НДН ПНГЛШМ.
ЙБВГДбЖЗЗГЙКЛ мнопгестйФх ©цчшціьыьфюй ОАОёўвГ.
•«^вгдіежзз^Тнклмнопр
С'т^Звуф^шіршфЧіыьі \	’І» М w АОСЭ^ І^Д г.
* A ’Р й ^ ° А w м Ю ^ 'I 11 Ы 'Ь ш
ш 4 '1 w X ф eys ^ V t Q ^почм \ ЛК М 1 52 StKg f Д Г 6 БД.
ПоКЛ*НАН<* ТНЛ? П|«ТДА Ец< ТМНЛ» Рокдктіом'» мінсшдд hawa С,^'г'і
H THNHUH , Ц|НЦІ Ь'сД 11 УІЛМН > Н«Д<ЖДО шнлдіжahm vi , пслУіцннці nivoipHUM'a j н дсдітлнці ісімі гД'ііінкі.уц: ты ma no у	«Д	Kf	КН	GO	Б^Дд	Д(	дн до	д^
Слхг'іц ДКОЛНСМІННІН J> СвГЛАІНЫ^ нлчннд
«;^н н oactsoh ф utp в+д'* н «ажд» л°UH(HM)(t н тілкнырі, Н ІіЎдн Л«.Н, МОЛ» т А1 дл<<Г&ШПІ|А «СІІК4НЫМН твонмн МЛТІДМН. і р
М	Я«	fiH	go	й^іЖд	Ж£	жнжо	ж^
/	' I	ГН	го	г^ 5д	Se	SH so	sV
^s	Зд
Першыя старонкі адзінага захаванага «Буквара» 1782 г.
137
ВынахоЭстба Букбара ў Беларусі
этмЧтй xf1otUhcko«£
So н^ " njWKW» ” і>ь k^kh «4к«т>, іімннь.
UATFb рДДН ПрПНСТЫА тн Мтр, tM^X'* ^“Х'* твв**Х' ^Гн 1Н« кцте рйе Бжін полшдХн ндп»
Смкд
«Молйтвы отрочатй хрйстйанскому» ў Буквары
Выданне мела стандартны памер, як і ва ўсіх старажытных Букварах, — у восьмую долю аркуша. I ўсё ж гэта ўжо было іншае выданне. Яно мела меншы аб’ём — толькі 32 аркушы (4 сшыткі па 8 аркушаў) замест 39 у выданні 1767 г. Гэта дазваляла зрабіць падручнік больш танным і даступным для пакупнікоў. Каб змясціць больш тэксту ў Буквары, набор ажыццяўляўся больш шчыльна: на старонцы змяшчалася не 17, а 19радкоў, якія кампанаваліся бліжэй адзін да аднаго. Некалькі была павялічана і паласа набору: да 81><137 см.
Выданне адрозніваецца яшчэ ісваёй мастацкай аздобай, найперш іншай гравюрай, якая была размешчана на адвароце тытульнага аркуша. Калі ў «Буквары» 1767 г. гэта быў дрэварыт з выявай Дабравешчання, то ў выданні 1782 г. — святыя Ганна і Марыя з маленькім Хрыстом.
Такім чынам, уніяцкая царква таксама выпрацавала пэўную традыцыю ўласных Буквароў, якія рэгулярна перавыдаваліся з невялікі
мі адрозненнямі. Прынцыпова яны працягвалі старажытную праваслаўную традыцыю і змястоўна мала адрозніваліся ад выданняў, падрыхтаваных на працягу папярэдніх паўтара стагоддзяў гісторыі гэтага падручніка ў Беларусі. Але, з іншага боку, кожнае новае выданне некалькі адрознівалася ад папярэдняга, найперш у афармленні, што сведчыць пра пастаянныя пошукі найбольш дасканалай формы.
138
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
АЗБУКА СТАРАВЕРАЎ
У XVIII ст. у Беларусі выдавалася нямала кніг для старавераў — носьбітаў старажытнай праваслаўнай традыцыі з Масковіі, якія не пагадзіліся прыняць царкоўныя рэформы патрыярха Нікана і былі вымушаны хавацца ад рэпрэсій. Многія з іх выехалі з Маскоўскай дзяржавы і былі даволі прыязна сустрэты ў талерантным Вялікім Княстве Літоўскім. I калі ў Маскве ім адмаўлялі нават у праве на існаванне, то на беларускіх землях стараверы здолелі нават разгарнуць выдавецкую дзейнасць.
Першыя выданні для старавераў пабачылі свет у праваслаўных друкарнях Магілёва ў самым пачатку XVIII ст. Пра іх сёння вядома не вельмі шмат. Для Расіі гэтыя кнігі былі паза законам, нелегальнымі і непадкантрольнымі публікацыямі. У той жа час на беларускіх землях яны заставаліся выданнямі для іншаземцаў і сёння не ўспрымаюцца ў поўнай меры як культурная спадчына беларускага народа. I ўсё ж гэта частка нашай гісторыі, частка культурнай спадчыны нашых продкаў.
Адным з найбуйнейшых цэнтраў выпуску кніг для старавераў у 2й палове XVIII ст. з’яўляўся Супрасльскі базыльянскі манастыр. У друкарні манастыра пабачылі свет разнастайныя выданні для патрэб старавераў, якія дэманструюць багацце кніжнай спадчыны гэтай рэлігійнай супольнасці. На той час Супрасльская друкарня ўяўляла сабой адзін з найбуйнейшых выдавецкіх цэнтраў у краіне, выпускала кнігі на розных мовах (царкоўнаславянскай, беларускай, польскай, лацінскай, літоўскай) і рознымі шрыфтамі. Апрача выданняў для патрэб уніяцкай царквы яна нярэдка прымала знешнія заказы, якія давалі ёй немалы прыбытак.
. 6ІЙ
ЕГод^ГМО^ннда Кннгд Гмголслмж
ЛЗБККЛ
Нміж ears начдлныа мовж«іА чгдтнквы тдкождг нн[й|О ГіЛЬНЫА САОГН, Йшрннаго ПНСД НІА. МПО^ВДЛД CTORS’ Констдн ™н^ ФндоСО^ НА^НЦДШОМ^ go ЛЛнншйкомі чнна Kh^# .
Тяпома Нзддна .
в’ т г п о г Р А ФI н **^^^!!^B^^^^^I^^'^^^!^^^T^^rз^.
склржсдьскдц ■ £ А<ТО WMHp2A4H| A ц^.
Тытульны аркуш Азбукі старавераў
знаходзіцца ў самым канцы кнігі
139
Вынаходстба Букбара J Беларусі
Смзлніе. кдко гоітлкц ‘™ к^І ^«^ ^ ш», ікійзьікіі MoBewng •wiWH/WA^rpwJ} нмлокенскін мзшкх.
'PW ;W глокдне J |бфё t8ipc погднн. мн ^^Х^ пн^лісва. но чео ^ТДЛІЦ ННАр'ІІзлньЛЕЦ ЧН тА)^ВГ4ДДу&к|тнкш€Ж€ «А.Н^ЖДД^са рмкнлін.

й
{грЯКНЛЛН ПЯСЖНЫ ПЙ tATMAOKClWbOp^b W3 Лтр'А. нокдмллбже ,д елоксныкТн онхатн да
гоёШКнмн Пйсллены, eFs/ha5№^ Д5Э НЛЙ Цірть, НАН ЧАА ніе, ЙЛНЧАБ^ нлн шн роТА, ^й 4W>™* нлн OVA»* ЧЙ Л”0^ ЙЗЫК», НЛН мд» «ННАПО ДОКНА (НЖ. НТАКО БЫШЛ ЛІНОГА A^TA. потоллже члкЫлюбяі,» Бга строд МА НАпблЗ^ ЙНбОСТАБААА
Пачатак «Сказанйя, како составн с(вя)тый Кйрйлл Фылософ
Азбуку no языку словеньску»
У прыватнасці, з 1772 г. пасля адпаведнай падрыхтоўкі і падбору неабходнага друкарскага матэрыялу друкарня пачала выпускаць першыя кнігі па замове старавераў. Першым такім выданнем стаў «Часаслоў», які з’яўляўся перавыданнем маскоўскага даніканаўскага «Часаслова» 1652 г. За наступныя тры дзесяцігоддзі ў гэтай друкарні было надрукавана каля 70 стараверскіх кніг. Сярод іх дамінавалі богаслужэбныя выданні і «чэцці» кнігі (гістарычныя, палемічныя, асветніцкія, жыційныя і апакрыфічныя творы). У асобную групу можна вылучыць і вучэбныя выданні.
Сярод іх былі так званыя вучэбныя Псалтыры і Часоўнікі. Напрыклад, стараверскі «Псалтыр» 1780 г. пачынаўся спецыяльным «Наказанмем ко учнтелем, како нм учнтн детей грамоте», а Часоўнік, выдадзены пасля 1796 г., — з артыкула аб «учнтелехь, мже учать младыхь отрочатгь грамоте». I ўсё ж асаблівай увагі заслугоўвае выданне
140
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
«Азбукі» 1781 г., якое сёння можна знайсці ў многіх бібліятэках у даволі вялікай колькасці асобнікаў. Так, у Расійскай дзяржаўнай бібліятэцы налічваецца ажно 10 асобнікаў гэтага выдання, першапачатковы наклад якога, верагодна, быў досыць вялікім.
Супрасльская стараверская «Азбука» працягвала традыцыі маскоўскага кнігадрукавання. Справа ў тым, што значную частку
супрасльскіх стараверскіх выданняў складаюць перавыданні кніг, якія былі выпушчаны на Маскоўскім друкарскім двары да рэформаў патрыярха Нікана ў сярэдзіне XVII ст. Старыя «дарэформенныя» выданні стараверы імкнуліся перавыдаць «ні ў чым нязменна», гэта азначае як мага бліжэй да арыгінала як па змесце, так і па форме. I ўсё ж гэта правіла не заўсёды вытрымлівалася. «Азбука» 1781 г. у некаторай ступені працягвала традыцыю даўніх выданняў В. Бурцава, аднак не следавала за першаўзорам ва ўсім.
У некаторых асаблівасцях «Азбукі» бачна імкненне спалучыць старажытныя маскоўскія традыцыі з больш сучаснымі беларускімі падыходамі. Напрыклад, у «Азбуцы» з’явіўся тытульны аркуш, які быў абавязковым элементам беларускіх выданняў незалежна ад мовы і веры выдаўцоў, але адсутнічаў у даніканаўскіх выданнях Масковіі. У той жа час, каб не пужаць артадаксальных старавераў, гэты аркуш з выхаднымі звесткамі быў змешчаны
Пераплёт «Азбукі»
не ў пачатку, а ў самым канцы кнігі. Гэта сапраўды незвычайна. Больш за тое, гэта быў не так званы калафон (пасляслоўе са звесткамі пра выданне), які сустракаецца ў маскоўскіх рукапісах і выданнях, а сапраўдны тытульны аркуш, аформлены па ўсіх правілах беларускага (еўрапейскага) кнігавыдання.
141
Кнігі старавераў у фондах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі
Як паказалі апошнія даследаванні, гэты тытульны аркуш прысутнічае не ва ўсіх асобніках «Азбукі» 1781 г., і гэта не стала вынікам яго страты падчас выкарыстання кнігі. Верагодна, гэта было спробай зрабіць падручнік яшчэ больш падобным да ранніх маскоўскіх выданняў для найбольш артадаксальнай часткі стараверскага грамадства. Дарэчы, дата выдання на тытуле абазначана не ад Хрыстовага нараджэння, а ад стварэння свету («Тнпом нздана в тнпографпп Супрясльской в лето от мнрозданмя 7289»). Такі падыход быў характэрны для стараверскіх выданняў.