Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
Гравюра ў заходняй стылістыцы на адвароце тытульнага аркуша Буквара
гэтага варыянта былі: вяртанне
да наймення «Букварь языка славеньска», невялікі фармат і аб’ём выдання, скарачэнне ці выключэнне граматычнай часткі («Парады
гматы»), дамінаванне ў аб’ёме падручніка рэлігійнай маральнавыхаваўчай часткі з уключэннем у яе Сімвала веры і Вызнання веры Амброзія Медыяланскага і Аўгусціна Гіпонскага (іх няма ў «Буквары»
1631 г., але яны ёсць у «Буквары» 1618 г.).
На вялікі жаль, кніжная спадчына магілёўскіх першадрукароў
дагэтуль вельмі недастаткова вывучана. Гэта непасрэдна тычыцца і самага першага магілёўскага выдання — «Буквара» 1636 г. Хаця ўвагу на яго ўжо звярталі некаторыя айчынныя даследчыкі, але сістэматычнае вывучэнне гэтага помніка яшчэ чакае свайго часу. Гэтаму спрыяе павышэнне грамадскай цікавасці да дзейнасці першай магілёўскай друкарні. Магілёўскі абласны выканаўчы камітэт
106
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
звярнуўувагу на працу С. Собаля ўМагілёве і падтрымаў выпуск асобнага грунтоўнага выдання, прысвечанага гісторыі ранняга перыяду магілёўскага кнігадрукавання і ў прыватнасці «Буквару» С. Собаля. Імем ўсходнебеларускага першадрукара ў Магілёве названа Магілёўская абласная ўзбуйненая друкарня. У горадзе ўсталявана мемарыяльная дошка ў гонар С. Собаля і яго «Буквара».
САМЫ ПРЫГОЖЫ БУКВАР XVII ст.
Памятны знак
на месцы працы Магілёўскай друкарні Спірыдона Собаля
Самым прыгожым беларускім «Букваром» XVII ст. стала віленскае выданне 1637 г. Менавіта ў ім ўпершыню было выкарыстана вельмі шмат ілюстрацый, што ў наш час стала абавязковым патраба
ваннем да Буквароў і кніг для дзяцей і моладзі. Складальнікі віленскага
«Буквара» 1637 г. упершыню здолелі выкарыстаць шырокія магчымасці друкаванай графікі. Яны ўключылі ў выданне 6 вялікіх (памерам на ўсю старонку) і 10 меншых маляўнічых гравюр, 15 прыгожых ініцыялаўдрэварытаў. У мастацкім аздабленні Буквара значную ролю адыгралі не толькі вялікія гравюры, застаўкі, віньеткі, ініцыялы, але і мастацкая арганізацыя тэксту на яго старонках, афармленне з дапамогай выкарыстання розных шрыфтоў і наборнага арнаменту.
Пры сваёй візуальнай прывабнасці віленскі «Буквар» 1637 г. з’яўляецца і адным з самых невядомых. Пра яго нават не напісана ніводнага спецыяльнага артыкула. Яго даволі сціплыя апісанні можна знайсці ў некалькіх каталогах і зборных працах, але грунтоўнае вывучэнне гэтай кнігі яшчэ не здзейснена.
У свеце гэты Буквар захаваўся толькі ў адзіным асобніку. I той, на жаль, не поўны: у ім адсутнічае 34ы аркуш. Адзіны вядомы асобнік захоўваецца сёння ў Чэхіі, у Навуковай бібліятэцы ў горадзе Оламаўцы.
Знаходка гэтага Буквара была амаль выпадковай. Упершыню пра яго стала вядома ў 1982 г. Тады ў Дзяржаўнай бібліятэцы Чэхаславакіі
107
Вынаходстба Б^кбара ў Беларусі
Тытульны аркуш «Буквара» 1637 г.
рыхтавалася выстаўка, прысвечаная 400годдзю з дня смерці Івана Фёдарава. Для гэтай выстаўкі з усёй краіны ўПразе сабралі розныя кірылічныя старадрукі, якія б маглі праілюстраваць ранні перыяд усходнеславянскага кнігадрукавання. Сярод іншых на выстаўку трапіў і гэты Буквар. Ён адразу ж зацікавіў многіх даследчыкаў, а яго кароткае апісанне ўвайшло ў каталог выстаўкі.
Невядома, якім чынам гэты кніжны помнік трапіў у Чэхію. Калі кніга перапляталася ў новую аправу, былі моцна абрэзаны яе палі, на якіх знаходзіліся рукапісныя пазнакі, зробленыя кірыліцай. Месцамі засталіся толькі іх невялікія фрагменты. Гэтыя пазнакі маглі б дапамагчы вызначыць, кім былі першыя чытачы Буквара. Відавочна, імі былі жыхары ВКЛ. Толькі адзін надпіс, зроблены значна пазней на лацінскай мове, трошкі раскрывае таямніцу выдання: «Conventus Olomucensis ad S. Jacobum». Гэты надпіс азначае, што Буквар здаўна знаходзіўся ў Чэхіі і зберагаўся
ўбібліятэцы Оламаўцкага манастыра Святога Якуба, які належаў манахаммінарытам. У 1785 г. манастыр быў закрыты і яго зборы перададзены бібліятэцы Оламаўцкага ўніверсітэта, якая з 1860 г. стала самастойнай Навуковай бібліятэкай.
Сёння Навуковая бібліятэка ў Оламаўцы з’яўляецца адной з галоўных і багацейшых бібліятэку Чэхіі з унікальнымі зборамі гістарычных дакументаў. У яе фондах захоўваецца больш 1450 рукапісаў, 1700 інкунабул і каля 80 тысяч старадрукаў.
У Чэхіі была замоўлена лічбавая копія «Буквара» 1637 г., якая дазволіла больш уважліва вывучыць кнігу. Першае, што кідаецца ў вочы, — гэта, безумоўна, мастацкая аздоба выдання. Адкрывае кнігу
108
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
Разварот «Буквара» з вялікай гравюрай (Васіль Вялікі), застаўкай, ініцыялам
прыгожы і дапоўнены графічнымі выявамі тытульны аркуш з тэкстам у рамцы з наборнага арнаменту. А далей на розных старонках кнігі змешчаны шэраг іншых гравюр (без уліку заставак і ініцыялаў): святы Васіль (аркуш 1 адв.), Іаан Златавуст (аркуш 6 адв.), зыходжанне Святога Духа (аркуш 7), Тройца (аркуш 7 адв.), цар Давыд (аркуш 8 адв.), зыходжанне Хрыста ў пекла (аркуш 12 адв.), херувім (аркуш 13), тры ўнутрытэкставыя гравюры — апосталы Пётр і Павел, Тройца (аркуш 13 адв.), Багародзіца (аркуш 14), распяцце (аркуш 17 адв.), цар Давыд (аркуш 26 адв.), евангеліст Мацвей (аркуш 30 адв.).
Урачыстасці выданню дадае і прыгожая аправа, зробленая са старажытнага нотнага рукапісу на пергаменце. Разліноўка аркуша карычневымі і чырвонымі чарніламі, прывабныя значкі нот і каліграфічны лацінскі почырк ствараюць у чытача святочнае ўражанне. Усё гэта робіць «Буквар» больш зручным і прыемным для ўспрыняцця.
109
ВынахоЭстба Букбара § Беларусі
Змястоўна кніга моцна нагадвала папярэднія выданні. Падобная да першага выдання 1618 г. назва, такі ж фармат, ненумараваныя старонкі, літарныя сігнатуры. I ўсё ж змест выдання адрозніваўся. Яно
Навуковая бібліятэка ў Оламаўцы (Чэхія), дзе захоўваецца «Буквар»
было значна скарочана. Адразу пасля так званай букварнай часткі, якая складалася з алфавіта, двух і трохлітарных складоў, а таксама слоў пад цітламі, следавала маральнавыхаваўчая частка з малітвамі, Сімвалам веры, Вызнаннем праваслаўнай веры, Дэкалогам і інш.
Такім чынам, з «Буквара» 1637 г. цалкам выпаў граматычны раздзел, праз які можна было навучыць дзіця не толькі чытанню і пісьму, але і правільнаму карыстанню царкоўнаславянскай мовай. Верагодна, для складальнікаў падручніка больш важным было не навучанне тонкасцям і цяжкасцям царкоўнаславянскай мовы, а рэлігійнавыхаваўчая скірава
насць выдання на задачы духоўнай асветы, атрыманне галоўных ведаў
у сферы царкоўнай практыкі.
Верагодна, падобны Буквар прыйшоўся даспадобы вучням і настаўнікам, таму віленскія манахі перавыдалі яго яшчэ некалькі разоў (з невялікімі адрозненнямі). Да нашага часу захаваліся два (магчыма, былі і іншыя) перадрукі «Буквара» 1637 г. Абодва яны захаваліся толькі ў адным асобніку і абодва — далёка ад месца выдання і магчымага бытавання. Першае з іх датуецца 1640 г. і зберагаецца ў Брытанскай бібліятэцы, а другое — 1643 г. і яго можна бачыць толькі ў Бібліятэцы Чартарыйскіх у Кракаве. Названыя перавыданні з’яўляюцца настолькі рэдкімі, што пра іх існаванне не згадваюць айчынныя бібліяграфічныя паказальнікі (нават такія грунтоўныя, як зводны каталог
«Кніга Беларусі»).
110
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
НЯПОЎНЫЯ БУКВАРЫ ВІЛЕНСКАГА
ПРАВАСЛАУНАГА БРАЦТВА
Як адзначана, самая першая кніга пад назвай «Буквар» была падрыхтавана Віленскім праваслаўным брацтвам, але надрукавана паза межамі сталіцы — у Еўі. Паколькі ў далейшым брацкае кнігадрукаванне ў хуткім часе аднавілася і ў Вільні, то тут таксама пачалі выдавацца Буквары.
Віленскае і іншыя царкоўныя брацтвы паранейшаму сваю асноўную ўвагу скіроўвалі на апякунскую і асветніцкую дзейнасць, што было звязана з заснаваннем школ і друкарняў. Сярод выданняў брацкіх друкарняў усё большую ролю пачалі адыгрываць дыдактычныя выданні: падручнікі па чытанні і пісьме, выданні Граматыкі, слоўнікі. Прычым гэтыя выданні выходзілі вялікімі тыражамі і часта перавыдаваліся. Аднак сёння пабачыць многія з іх амаль немагчыма.
У Беларусі гэтыя выданні не захаваліся зусім. Асобныя старонкі гісторыі айчыннай асветы дазваляюць прасачыць зборы замежных бібліятэк. Напрыклад, вельмі цікавыя і рэдкія беларускія выданні
сёння можна адшукаць у Швецыі. Пры гэтым найбольшымі калекцыямі беларусікі валодае Бібліятэка Універсітэта Упсалы («Carolina rediviva»). У прыватнасці, у гэтай бібліятэцы захоўваецца адзіны вядомы ў свеце асобнік віленскага «Буквара» 1645 г.
Гэты Буквар быў выпушчаны брацкай друкарняй у Вільні пад назвай «Букварь языка славенска, пнсаннй чтенна оучмтмся хотяіцнм в полезное руковоженне. Трудолюбнем мноков в конновнн Внленской православня восточнаго прн храме Сошествня С(вя)таго Д(у)ха в лето от воплоіцення Б(о)га слова 1645». Як бачна, назва выдання амаль дакладна паўтарала назву першага «Буквара» 1618 г. Ён меў і аналагічны фармат — у восьмую долю аркуша.
Мастацкая аздоба
адзінага захаванага «Буквара» 1652 г.
111
Вынаходсшба Букбара у Беларусі
JH нкнаг> ^тіійітілн дгае жтнннын: нже 'Ш» нвгл асполднкжй; ВНфГЕАЛГн'х'ігйж^кн мм: прндн ныглн Н WWtTK HU w
г^^ЖЗЖ^' я 0 л н т к ы. Вллвл гтой БДннаі^фк^ НП^О; ПМОЖГНДА ВНЛТДЛ^. Бллы Ttci Г»( нлшв« HAM ■■«{.
KffnOATS MEJofUM, ЙННЕОМ ЙдЛМЛ В»^ДвКГШЛ> КШ4Д4 BtA ІКСВОЖДШЛ* <
ІІОЧТО MY|» to AtATHKHSfAta ІЛГСЛМК Ы «уунЦА HAHBAtTf. КЛНІТД ^^^^ *'* нд Г{ШК'£ йггл« ЛІЎртОІНЦДЛА'ХБ'бфДШС вн днті bu ffoK нілг^мінте, CntIKW MUtflt, Wr«lVKAi
S
КНІГІ ОНЛАЙН
