КНІГІ ОНЛАЙН

Вынаходства Буквара ў Беларусі

Алесь Суша

Памер: 168с.

Мінск 2021

184.33 МБ

82
Царква Тэмпл XII cm.
з пахаваннямі тампліераў
Надмагіллі часоў тампліераў у царкве Тэмпл
Пры гэтым сэр Эшлі набываў нямала вельмі рэдкіх і нават рарытэтных выданняў. Дзеля гэтага ён кантактаваў з вядомымі букіністамі і гандлярамі кніг з Еўропы, якія знаходзілі каштоўныя і цікавыя выданні, набываў кнігі на буйных еўрапейскіх кніжных кірмашах. Так, ён атрымліваў каталогі знакамітага Франкфурцкага кніжнага кірмашу да апошняга года свайго жыцця (1641). У выніку ў яго прыватнай бібліятэцы быў сабраны вельмі багаты збор унікальных выданняў з усяго свету. Некаторыя кнігі з’яўляюцца адзінымі ў сваім родзе і не вядомы больш ні ў адным іншым зборы. Пра гэта добра
83
Бынаходстба Букбара у Беларусі
ведаў і сам уладальнік. У сваім запавеце ён запісаў, што «шматлікія кнігі вельмі цяжка сустрэць ва ўсім свеце...». Па падліках спецыялістаў, да нашага часу 41 выданне з калекцыі Р. Эшлі лічыцца ўнікальным. Адным з вельмі рэдкіх выданняў у яго кнігазборы стаў і першы Буквар.
Еўеўскае выданне з’яўляецца адзінай кірылічнай кнігай у калекцыі Р. Эшлі, і малаверагодна, што ўладальнік быў здольны нешта ў ёй прачытаць. I ўсё ж яна сведчыць пра цікавасць лонданскага калекцыянера да Усходняй Еўропы. Больш таго, пра гэта ж сведчаць яшчэ 10 кніг пра Расію, сем — пра Польшчу, адна — пра Крым, а яшчэ адна непасрэдна прысвечана гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. У гэтым шэрагу «Буквар» выглядае абсалютна натуральна. А калі згадаць вялікую цікавасць Р. Эшлі да замежных моў і далёкіх народаў, то з’яўленне ў яго калекцыі «Буквара» можна назваць нават заканамерным.
Можна выказаць меркаванне, што да таго, як трапіць у калекцыю брытанскага юрыстапаліглота, «Буквар» меў іншага гаспадара. Справа ў тым, што нямала выданняў у кнігазборы сэра Эшлі трапіла да яго ад ранейшых уладальнікаў. Пра гэта сведчаць розныя подпісы, дэвізы на тытульных аркушах і заўвагі на палях старонак. Гэтаксама і на тытульным аркушы «Буквара» захаваўся надпіс «Liber de Lingua Srlavonica Srlavonica» («Кніга на славянскай славянскай мове»), які быў зроблены не рукой Р. Эшлі. Хаця можна дапусціць, што гэты тлумачальны лацінскі надпіс з’явіўся на кнізе ўжо калі яна захоўвалася ў Бібліятэцы Мідл Тэмпл. Падобнае ж пытанне трэба адрасаваць і да паходжання іншых рукапісных пазнак у кнізе, якія ўяўляюць сабой пераважна грэчаскую транскрыпцыю асобных слоў.
Так ці іначай, Р. Эшлі перадаў свой кнігазбор адвакатуры Мідл Тэмпл, якая на той час была ўжо не толькі выключна юрыдычнай арганізацыяй, але і буйным цэнтрам культуры і асветы. Уласна Мідл Тэмпл мае вельмі працяглую гісторыю і лічыцца адной з чатырох найстарэйшых адвакатур у Лондане. Апрача арганізацыі працы адвакатаў, у Мідл Тэмпл праходзілі поўны курс навучання будучыя юрысты, адбывалася іх акрэдытацыя. Акрамя спецыялізаванага юрыдычнага навучання студэнты атрымоўвалі тут агульны комплекс ведаў, які быў неабходны кожнаму сапраўднаму грамадзяніну і джэнтльмену. У той жа час Мідл Тэмпл дзякуючы свайму месцазнаходжанню ў самым цэнтры Лондана з’яўляўся і буйной культурнай пляцоўкай. Тут ставіліся тэатральныя п’есы, праводзіліся балі,
84
ЯК ВЫГЛЯДАУ ПЕРШЫ БУКВАР
маскарады і канцэрты. Напрыклад, тут у 1602 г. адбылася прэм’ера знакамітай камедыі У. Шэкспіра «Дванаццатая ноч».
Фактычна Мідл Тэмпл з’яўляўся адным з цэнтраў інтэлектуальнага жыцця Лондана. I пры гэтым у ім ажно да XVII ст. не было пастаяннай бібліятэкі. Менавіта дзякуючы ахвяраванню вялікага кнігазбору Р. Эшлі такая бібліятэка ў 1641 г. з’явілася і працягвае існаванне да нашых дзён. 3 таго часу ў бібліятэцы захоўваецца і першы Буквар.
Стан захавання Буквара быў, відаць, не найлепшым, бо ў 1990 г. стары пераплёт гэтага асобніка быў адрэстаўрыраваны. Аднак у працэсе вырабу новага пераплёту пры сшыванні кніжнага блока былі часткова пераблытаны аркушы ў першых сшытках выдання: аркушы 4—6 былі ўплецены пасля аркуша 9, а аркуш 16 — пасля аркуша 8.
УВЯДЗЕННЕ Ў НАВУКОВЫ ЎЖЫТАК
Выключная рэдкасць і вялікая каштоўнасць першага Буквара зрабілі яго амаль невядомым як для навукоўцаў, так і для шырокай грамадскасці: ні ў аднаго з беларускіх даследчыкаў раней не было магчымасці ўбачыць унікальнае выданне. На радзіме ні аднаго асобніка не захавалася — іх проста «зачыталі да дзірак», як часта бывае з вучэбнымі выданнямі. А атрымаць доступ да закрытай прыватнай калекцыі, якая знаходзіцца за сотні кіламетраў ад Беларусі, аказалася не так проста.
Каралеўская бібліятэка Даніі, дзе захоўваецца няпоўны асобнік «Буквара»
85
ВынахоЭстба Букбара у Беларусі
Упершыню кніга была згадана яшчэ ў 1700 г. у самым першым каталогу Бібліятэкі Мідл Тэмпл, аднак тады на «Буквар» ніхто асаблівай увагі не звярнуў. Адкрыццё «Буквара» адбылося толькі ў 2й палове XX ст. Упершыню ён быў апісаны ў 1957 г. у аглядзе славянскіх выданняў Каралеўскай бібліятэкі ў Капенгагене, падрыхтаваным Хелен Кронэ. У выданні было змешчана вельмі кароткае апісанне кнігі — скарочаная назва, дата і месца выдання, фармат і аб’ём: «Bukvar' jazyka slavenska... trudoljubiem inokov v koinovii Vilenskom... napecatan. (Abe.) Ev'e 24, VII, 1618. 8°. (49) bl.» Адзначана, што асобнік мае правіненцыі (уладальніцкія пазнакі) Універсітэцкай бібліятэкі ў Капенгагене. Аднак нават гэтай кароткай згадкі было дастаткова, каб звярнуць увагу славістаў і кнігазнаўцаў.
Даволі падрабязны і дэталёвы аналіз выдання быў зроблены вядомым дзеячам беларускай эміграцыі ўніяцкім святаром Аляксандрам Надсанам. У 1973 г. на старонках рэдагаванага ім часопіса «Божым шляхам» ён апублікаваў артыкул «Еўеўскі буквар 1618 г.», у якім айцец Аляксандр зрабіў апісанне лонданскага асобніка «Буквара» з Бібліятэкі Мідл Тэмпл.
Першыя публікацыі ў Савецкім Саюзе, дзе разглядаўся «Буквар» 1618 г., былі падрыхтаваны расійскім гісторыкам кнігі і публіцыстам Аляксандрам Анушкіным. Ён атрымаў мікрафільм капенгагенскага
Асобнік «Буквара» з Каралеўскай бібліятэкі Даніі
асобніка «Буквара» і на аснове яго аналізу ў 1978 г. апублікаваў адпаведны артыкулдаследаванне. У далейшым да выдання эпізадычна звярталіся іншыя, пераважна расійскія, даследчыкі. Аднак у навуковай і тым больш масавай свядомасці Беларусі, за рэдкімі выключэннямі, гэты «Буквар» заставаўся амаль невядомым. Адзіным выключэннем з’яўляюцца навуковапапулярныя працы Марата Батвінніка, у якіх аўтар звярнуў на выданне асобную ўвагу.
Дзякуючы спрыянню брытанскіх беларусазнаўцаў, выкладчыкаў Лонданскага ўніверсітэта, і перш за ўсё Джыма Дынглі, у 2015 г. з’явілася магчымасць пазнаёміцца з каштоўным помнікам і вывучаць яго даволі дэталёва. Тады ж была зроблена першая
86
ЯК ВЫГАЯДАУ ПЕРШЫ БУКВАР
BIBLIOTHECA
1	L L U S Т R I S
• medii templi
SOCtETATlS,
1 N
Ordinem juxtu rerum naturath
/^jspSX Rah Sa ac dgefta:
^ Sept. M DCC.
x^w^zAafpicio 8c Sumptu
B A RT H. S H O W E R, Militis,
Hujus ^Edis Quaftoris.
Першы друкаваны каталог Бібліятэкі Мідл Тэмпл, дзе ўпершыню згадваецца «Буквар» 1618 г.
LO KV IN I: Anno repirarae Salutis humanar, M DCC.
лічбавая копія выдання, а затым была выраблена больш якасная лічбавая копія, на падставе якой выканана факсімільнае ўзнаўленне.
Вяртанне цікавасці да першага Буквара, якое адбылося ў сувязі са святкаваннем у 2018 г. 400годдзя з часу яго выдання, вядзе да актуалізацыі дасягненняў айчыннай асветніцкай думкі і вучэбнай практыкі. Беларусам ёсць чым ганарыцца — першы ў свеце Буквар прыдумалі нашы продкі. I гэта быў пачатак новай традыцыі: большасць пазнейшых беларускіх выданняў Буквара мелі такую ж назву
87
Вынаходсшба Букбара у Беларусі
і падобны змест. А сёння па кнігах з назвай «Буквар» вучацца ў многіх краінах свету.
Юбілей першага Буквара павінен быць выкарыстаны для развіцця сучаснай культуры Беларусі. Супольнымі намаганнямі многіхустаноў была рэалізавана праграма святкавання 400годдзя «Буквара». Яна ўключала падрыхтоўку і правядзенне шматлікіх выставак. Адной з першых стала арганізацыя выстаўкі «Беларускі буквар: 400 гадоў гісторыі», на якой у сценах Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі дэманстраваліся знакамітыя айчынныя Буквары, Азбукі і Лемантары XVI— XXI стст. — розныя па складзе, графіцы, мастацкім аздабленні, педагагічных прыёмах навучання чытанню і пісьму. Яшчэ адна выстаўка — «Буквары народаў свету» — была заклікана прадэманстраваць агульнасусветную практыку падрыхтоўкі і выдання падручнікаў для пачатковага навучання грамаце. На гэтай выстаўцы дэманстравалася больш за тысячу Буквароў на амаль 600 мовах свету. Галоўным навуковым мерапрыемствам сталі Міжнародныя кнігазнаўчыя чытанні, якія былі таксама прыўрочаны да гэтага знакавага юбілею. Найважнейшай падзеяй з’явіўся выпуск факсімільнага ўзнаўлення першага Буквара.
Запланаваны комплекс мерапрыемстваў быў скіраваны на вяртанне ў навуковы і грамадскі зварот знакавай з’явы нацыянальнай культуры, каштоўнага помніка асветніцкай думкі Беларусі — «Буквара» 1618 г. У той жа час правядзенне святкаванняў паспрыяла і патрыятычнаму выхаванню сярод беларусаў, стала падставай для гонару за дасягненні нацыянальнай культуры.
88
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКЙЯ БУКВАРВАЯ ТРАДЫЦЫЯ
ВШ or 11
«А^млЧ
ЙЭ^М^МА .
5 I ІПфйд^
МА/ Й Л о д д
г^
Вынаходстба Букбара у Беларусі
АЛЬТЭРНАТЫЎНЫ ПАДРУЧНІК
У некаторых бібліяграфічных паказальніках можна сустрэць
звесткі, што ў тым жа 1618 г. у Віленскай друкарні Лявона Мамоніча пабачыў свет яшчэ адзін Буквар. Альбо нават не адзін, а два ці тры. Сапраўды, у 1618 г. у Вільні выйшлі два выданні (дзве рэдакцыі) кнігі навучальнага характару, але іх назва была трошкі іншая:
ЛКІ
ctww
ІЖСНН ЦйІМІНЛ , JOTA WifA ернтн Слевснб ІГІ Й/ЫІМ. ^AAAWtttia О'ГМЧЛ'ГвМ'Ь .
SSSt —^ А :l«w>w«f і«М» МЫ НН—д


«Грамматнка албо сложенме пнсмена хотяіцнмься оучнтм словеньскаго языка младолетным отрочатом». Яны з’яўляюцца выключна рэдкімі. Кожнае з выданняў (рэдакцый) гэтай Граматыкі захавалася толькі ў адным асобніку. Абодва яны сёння захоўваюцца ў Бадлеанскай бібліятэцы Оксфардскага ўніверсітэта ў Вялікабрытаніі, таму маладаступныя для шырокай аўдыторыі. У выніку нават у навуковай літаратуры існуе многа спрэчак і непаразуменняў у дачыненні да гэтай Граматыкі. Напрыклад, некаторыя аўтары прыводзяць недакладныя звесткі пра аб’ём выдання (68 аркушаў замест сапраўдных 40). Другія адносяць яе да катэгорыі Азбук і Буквароў. Трэція лічаць яе Граматыкай і называюць магчымым аўтарам кнігі Мялеція Сматрыцкага. Магчыма, такія разнапланавыя версіі нарадзіліся не толькі зза недаступнасці даследчыкам арыгіналаў, але і зза блытаніны дадзенага выдання з еўеўскім Букваром, які пабачыў свет у тым самым 1618 г.