Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
Кніга выдадзена на царкоўнаславянскай мове, а яе назва перакладаецца на сучасную беларускую мову так: «Буквар, альбо Пачатак навучання для дзяцей, якія пачынаюць засвойваць чытанне» (поўная назва ў арыгінале — «Буквар снреч Начало учення детем начннаюіцнм чтенню нзвыкатн. В Кутейне нзобразнся в тнпографнн Спнрндона Соболя року ^ахла (1631. — AC.)»). У назве кнігі відавочная спроба аб’яднаць
Апошні храм Куцеінскага настыра, якізахаваўся
98
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
два варыянты нанмення кніп: спачатку слова «Буквар», якое звязвае з вынаходствам 1618 г., а потым «Начало ученмя»,якое вельмі нагадвае назву падручніка братоў Зізаніяў і еўрапейскіх кніг для навучання чытанню і пісьму.
У далейшым, паколькі «Буквар» 1618 г. знаходзіўся ў далёкіх замежных зборах і быў амаль невядомы даследчыкам, менавіта выданне С. Собаля памылкова лічылася і часта называлася першай кнігай падобнага кшталту. Нярэдка ў навуковай літаратуры можна было сустрэць сцвярджэнні, што С. Собаль упершыню ўвёў ва ўжытак само слова «Буквар». Сёння вядома, што гэта не так. I ўсё ж выданне магілёўскага друкара стала вельмі важным у гісторыі асветы. Дзякуючы яму назва «Буквар» канчаткова замацавалася за выданнямі для пачатковага навучання грамаце ў Беларусі.
Тытульны аркуш куцеінскага «Буквара» Спірыдона Собаля
Выданне С. Собаля зрабіла вялікі ўплыў на кніжнасць суседніх краін. Як вядома, друкар падтрымліваў вельмі цесныя сувязі зукраінскімі землямі ў складзе Рэчы Паспалітай (яны не ўваходзілі ў ВКЛ), а таксама зМаскоўскай дзяржавай. Так, напрыклад, неўзабаве пасля выхаду «Буквара» С. Собаля з’явілася і першае выданне Буквара ў Маскве. Ім стаў падручнік Васіля Бурцава 1634 г., які па сваім змесце моцна нагадваў навучальныя выданні Рэчы Паспалітай. Больш таго, Бурцаў падтрымліваў цесныя сувязі з Собалем і набываў у магілёўскага друкара шрыфты для сваіх выданняў.
Візуальна і змястоўна «Буквар» 1631 г. быў падобны на еўеўскае выданне. Ён меў такі ж невялікі памер, зручны для выкарыстання маладымі чытачамі, — у восьмую долю друкарскага аркуша. Тэкст на старонцы кнігі ўпісваўся ў прамавугольнік (тэкставы блок) памерам 7х11 см. Выданне складалася з 40 аркушаў (80 старонак). I ўсё ж «Буквар» меў і некаторыя адрозненні (пачынаючы зназвы кнігі).
Выданне ўключала Азбуку (алфавіт на 44 літары ў прамым іадваротным парадку); пералікі складоў з дзвюх і трох літар, знакаў
99
w»
Ебгдкезклмнпрс'ь.
фя^Т^ж
OfCfW^M. Цкпнн« (Т^!
Ogi A " Z s
IWIA
z Лл weahcha п«лн’ ^"Л* V лл^кг 6fHi« * ‘^і4" „ ліагкда’
4ffT4 "
ЗЛПАТ4А , ^боточй: точкл•
Дбнжнл\
ГОПрмПА
Btfipwriru 5 «уднвмтждл! длйтнпнД) «ЗЛйТША .
іійгавігмлт a ПАТНшаетккі Грмллтйоі WAOHfHfH .
П^лгш: лліжмкон ^нглл СДННІ'ГМНГМГШ .
1 Тблій, тегшвлкн, <пл*і( fiZ Ц>£, т«го йЛкЬ, С^ ЙЛКО , 'гі лгь йлклыйіелл блц*£.
^^АЛ ДКОН(ТКНМЛГШ •
Тл ЙЛКЛ , ТОН ВЛК^Г t^ma
ЬЛКЛМЛ , ТЫЛЫ ЙЛКОЛМ > ^НМА Л*НО^*ГГ5 ’І^ЙАГФ
1 ІНЙ.ІКН ,Т’£г 6ЛК1, тл&л
4 МК4
Разварот «Буквара»
прыпынку («черта, запятая, двоточне, точка, раздвмжка, сопражная, вопроснтелнаа, оуднвнтелнаа, вместмтелнаа, нзметная»), лічбаў; асновы граматыкі («Параденгмата пятн славенскна грамматнкм склоненнй»), прыклады слоў і словазлучэнняў, малітвы, Біблейскія запаветы, цноты, таінствы і інш.
Каб лепш адчуць дух «Буквара», прывядзём некалькі цытат з розных месцаў кнігі: «Памілуй мяне, Божа, па вялікай міласці Тваёй і па мноству шчодрасцяў Тваіх ачысці беззаконні мае... Бо вось ісціну ўзлюбіў Ты, невядомае і тайнае з мудрасці Тваёй адкрыў Ты мне... Сэрца чыстае ствары ўва мне, Божа, і дух праўды аднаві ўнутры мяне... Я навучу беззаконных шляхам Тваім, і грэшныя да Цябе звернуцца... I ўзрадуецца язык мой праўдзе Тваёй... I цяпер прасвятлі мае вочы духоўныя, адкрый мае вусны, каб мне навучацца слову Твайму».
Мастацкая аздоба выдання даволі сціплая, але густоўная. У кнізе маецца прыгожа аздоблены пры дапамозе наборнага арнаменту тытульны аркуш, шэсць заставак, 12 ксілаграфічных ініцыялаў і адна прыгожая канцоўка. Самым прывабным элементам кнігі з’яўляецца вялікая гравюра «Хрыстос з серафімамі» памерам 68х109 мм, змешчаная на адвароце тытульнага аркуша. Гравюра займае амаль усю старонку, а пад выявай чытаецца дата яе стварэння — «Р(О)К(У) АХКН» (1628).
У той жа манеры пазначаны год выдання ўнізе тытульнага аркуша — не прывычнымі арабскімі лічбамі, а літарамі кірыліцы ў адпаведнасці са старажытнай традыцыяй. Каб зразумець, што гэта не літары, а лічбы, над імі ставіўся знак ~, які называецца «цітла».
100
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
У свеце захаваўся толькі адзін асобнік куцеінскага «Буквара» С. Собаля. Ён сёння захоўваецца ў Нацыянальным музеі імя А. Шаптыцкага ў Львове.
«Буквар» 1631 г. з’яўляецца адным з самых ушанаваных выданняў Беларусі. У 1998 г. на будынку СвятаДухаўскай царквы Куцеінскага манастыра ў Оршы ўсталявана мемарыяльная дошка С. Собалю, а ў 2014 г. побач з храмам быў урачыста адкрыты памятны знак у гонар Буквара. Імем слыннага выдаўца ў Оршы сёння названа адна з вуліц горада. Копіі Буквара прадстаўлены ў экспазіцыі многіх музеяў Оршы, Полацка, Віцебска, Магілёва, Мінска і інш. Магчыма, некалі ў Оршы з’явіцца сапраўдны Музей Буквара.
У 2014 г. супольнымі намаганнямі Выдавецтва Беларускага Экзархата, Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі і іншых арганізацый было выпушчана факсімільнае выданне куцеінскага «Буквара». Яно складалася з дзвюх кніг. У першай было змешчана ўласна факсіміле помніка, а ў другой — узноўлены тэкст «Буквара», уступныя артыкулы, слоўнік, у якім прыведзены ўжытыя пад цітлай словы.
МАГІЛЁVCKI «БУКВАР» 1636 г. СПІРЫДОНА СОБАЛЯ
Надзвычай рэдкім з’яўляецца і другое выданне «Буквара», выпушчанае С. Собалем у 1636 г. Гэта кніга таксама захавалася ў адзіным асобніку — у Дзяржаўным гістарычным музеі, які знахо
дзіцца ў Маскве. Аднак найбольш верагодна, што першапачаткова гэты асобнік захоўваўся далёка на Захадзе. На кнізе захаваліся запісы, якія сведчаць, што яна належала да распрададзенага ў Лондане ў сакавіку 1809 г. кнігазбору Джона Мадзісана. Пазней яна трапіла да Томаса Браянта Рычардса, кнігі якога таксама былі прададзены пасля яго смерці на Лонданскім
Рэльеф з выявай Спірыдона Собаля
101
ВынахоЭстба Букбара ў Беларусі
аўкцыёне 18 ліпеня 1811 г. Толькі пасля гэтага Буквар трапіў у Расію, дзе захоўваецца дагэтуль. Пасля такіх падарожжаў магілёўскі Буквар трапіў у рукі даследчыкаў і доўгі час называўся першым у свеце выданнем пад назвай «Буквар».
Гэты падручнік быў выпушчаны С. Собалем у Магілёве і стаў першым выданнем, якое пабачыла свет у гэтым беларускім горадзе. У далейшым Магілёў ператварыўся ў адзін з галоўных цэнтраў айчыннага кнігадрукавання, але пачалося ўсё, што сімвалічна, з «Буквара» ў 1636 г. Каб зафіксаваць месца выдання, друкар на тытульным аркушы прыгожымі кірылічнымі літарамі адціснуў словы: «3 Могнлева, з друкарнн Спнрндона Соболя, лета от рож(дества) Х(рнсто)ва 1636».
З’яўленне першай Магілёўскай друкарні было абгрунтавана не толькі хуткім эканамічным ростам горада, але і яго ўмацаваннем у якасці цэнтра захавання і пашырэння праваслаўнай культуры на беларускіх землях. Як вядома, пасля доўгіх гадоў абмежаванняў праваслаўя 1 лістапада 1632 г. кароль Уладзіслаў IV зацвердзіў прывілей аб утварэнні Магілёўскай епархіі, якая заставалася фактычна адзінай праваслаўнай епархіяй у межах Беларусі да канца XVIII ст.
Магілёў на гравюры XVIII cm.
102
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
У хуткім часе — 19 сакавіка 1633 г. — Магілёўскае праваслаўнае брацтва атрымала каралеўскі прывілей на права адкрыцця друкарні і выданне вучэбных і іншых кніг на «рускай» (старабеларускай), грэчаскай, лацінскай і польскай мовах. Верагодна, менавіта з гэтым звязаны пераезд С. Собаля з Куцейны ў яго родны горад — Магілёў.
Назва магілёўскага «Буквара» 1636 г. не была падобнай да той, якую С. Собаль змясціў на тытульным аркушы свайго куцеінскага выдання. Магілёўскі «Буквар» на дзіва дакладна паўтарыў назву першага еўеўскага выдання 1618 г.: «Букварь языка славеньска, пнсаннй чте
ння оучнтмся хотяіцнм в полезное руковоженне».
Яго змест быў наступны: тытульны аркуш, малітва перад пачаткам навучання (малітва Тройцы), азбука «Буква нлм пнсмена», двухі трохлітарныя склады, напісанне скарачэнняў слоў пад цітламі («Сло
зн словес под тнтламн»), вялікая рэлігійна выхаваўчая частка з малітвамі, Сімвалам веры, апісаннем запаветаў, цнотаў, добрых учынкаў, грахоў і дабрадзеяў.
На жаль, адзіны вядомы асобнік магілёўскага «Буквара» С. Собаля захаваўся не цалкам: у апошнім сшытку адсутнічае адзін з аркушаў. I хаця старонкі кнігі не маюць нумарацыі,тым не менш агульны аб’ём выдання можна ацаніць. У арыгінале кніга павінна была складацца з 32 аркушаў (64 старонак), раўнамерна падзеленых на чатыры сшыткі. Памер выдання быўтрадыцыйны для Буквароў таго часу — у восьмую долю друкарскага аркуша. Памер паласы набору — 74>< 109 мм.
Выданне мела даволі сціплае, але яснае і характэрнае аздабленне. Кніга была надрукавана ў адну фарбу. Звяртае на сябе ўвагу прыгожа аформлены тытульны аркуш з тэкстам у рамцы з наборнага арнаменту. На адвароце гэтага аркуша змешчана графічная выява Багародзіцы з Ісусам Хрыстом (49><62 мм). Гравюра гэта абсалютна незвычайная: яна мае відавочна заходняе (каталіцкае) паходжанне і яе немагчыма
Тытульны аркуш першага магілёўскага «Буквара»
103
ВынахоЭстба Букбара | Беларусі
было б уявіць у праваслаўных выданнях Маскоўскай дзяржавы. Аднак для беларускага друкара падобнае творчае ўзаемадзеянне традыцый Захаду і Усходу было цалкам прымальным і нават плённым. Выява Багародзіцы з Хрыстом стала адзінай буйной гравюрай у кнізе, але апрача яе ў тэксце сустракаюцца таксама ініцыялы ў рамках, застаўкі, канцоўкі з наборнага арнаменту.
Падсумоўваючы, трэба сказаць, што менавіта магілёўскі «Буквар» 1636 г. сінтэзаваў найлепшыя дасягненні Буквароў свайго часу і выпрацаваў варыянт падручніка для пачатковага навучання чытанню і пісьму, які ў далейшым быў прыняты і амаль без змен перавыдаваўся і выкарыстоўваўся на працягу амаль двух стагоддзяў і праваслаўнымі, і ўніятамі ў ВКЛ. Асаблівасцямі
КНІГІ ОНЛАЙН
