Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
Першая гравюра з выяваіі навучальнага працэсу ва ўсходнеславянскай практыцы была ўжыта на тытульным аркушы віленскіх Буквароў 1618 г.
90
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
У рэчаіснасці існавала нават трэцяя рэдакцыя ці, дакладней, выданне гэтага падручніка, якое пабачыла свет у 1621 г. (поўны асобнік апошняга перавыдання сёння захоўваецца толькі ў Бібліятэцы Траецкага каледжа ў Кембрыджы ў Вялікабрытаніі, а невялікі яго фрагмент маецца ў зборах Расійскай нацыянальнай бібліятэкі).
Усе тры выданні былі моцна падобны між сабой. Іх памер (у восьмую долю друкарскага аркуша), аб’ём (40 аркушаў) і змест не адрозніваліся. Асобныя асаблівасці меліся хіба ў паліграфічным выкананні гэтых выданняў. Таму сапраўды можна было б лічыць іх трыма новымі Граматыкамі. Але сістэматызаваны курс ведаў пра мову — Граматыку — не трэба было выдаваць надта часта. Знаёмства з кнігай пераконвае, што перад намі не навуковая праца, а падручнік для школ, што адзначана і ў назве: «...пнсмена хотяіцнм’ься оучнтн словеньскаго языка младолетным отрочатом». Вацлаў Ластоўскі, які не ведаў пра існаванне еўеўскага «Буквара» 1618 г., назваў менавіта гэта выданне першым ілюстраваным Букваром ва ўсім усходнеславянскім свеце.
ЬНМ'Ь
гн ць
Злмлтоьн
«ЛГЬв
« мі
Л v
I £ ,Л»Ы на'шсі
ТБСШН гші'гь
V " / V r* ft, A /
ТйОН ♦ Аф| НД^ЙО БНДНЛМ НФ «ytpfCTfiJAVb.
нокжГ OA^A <М«Н’ £ гтьш
* /
МБЛА
ільно
Д«ТБ« ІПАН
меўжс КЛДНАНфНА 9 М* ФЖ ІШ£ П«л*нлйв
й f в ^ A A г ж S3
I М ІС Л At Н 0 о п
HYK6*^ НМ^р ІТЫ^ . Гн X* ^^ ндш*ь пелллЙі "a™ ЖіНЬ.
^ ^НТТі
& нн . G
Разварот «Буквара» 1618 г.
91
Вынаходстба Букбара у Беларусі
Калі звярнуцца да зместу, то ён сапраўды нагадваў змест тагачасных Буквароў. Па шчырасці, адрозненняў ад еўеўскага Буквара не так і багата. Услед за тытулам таксама можна было пабачыць славянскі алфавіт, пералік складоў, прасцейшых слоў і фраз, Вызнанне веры, розныя малітвы, Божыя запаветы (дэкалог), а таксама ўрыўкі з кніг Старога Запавету як тэкстаў для чытання (з кніг Прытчаў Саламона, Ісуса Сірахава, фрагмент «Товня оуча с(ы)на своего»), Тут жа змешчана і знакамітае «Сказанме, како составн с(вя)тый Кнрнлл Фнлософ азбуку по языку словеньску». Завяршаецца кніга пералікам славянскіх лічбаў.
Такім чынам, відавочнае набліжэнне выдання па сваім змесце і скіраванасці да Буквара. Яно было прызначана не толькі для выключна дыдактычных мэт засваення граматыкі царкоўнаславянскай мовы, але найперш для выпрацоўкі першасных навыкаў чытання і пісьма, а таксама для патрэб выхавання. Можна меркаваць, што слова «Буквар» на той момант яшчэ не ўвайшло ў шырокі ўжытак і працягваліся шуканні найлепшага наймення для падобнага падручніка.
На тытульным аркушы ўсіх трох рэдакцый размешчана гравюра, якая адразу ж звяртае на сябе ўвагу. На ёй паказана тагачасная школа:
Уручную расфарбаваны тытульны аркуш «Буквара» 1621 г.
Фм,
0КЛЗШ6; кНо
[ІЯШ І\ЕІ М* № вАН (фСМ^Ш* Я П«глнн, ІІНЛІА пнімнч. "0 угглмн й нл«злУлж
Х"не^
йШОйШфлдцілю; |,]«в' гл <гтфп лцннашмл J™ . II шітЙшот S ЫА(«гв г^^ *7™ мшн »Нл»п/Г.*І
1 w, M^f1^;
Пачатак «Сказанйя, како составй с(вя)тый Кйрйлл Фйлософ Азбуку no языку словеньску»
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
вучні сядзяць за сталом на лавах, а побач на адной з лаў непаслухмянага вучня сякуць дубцамі. Сёння ў школьнай адукацыі фізічнае пакаранне ўжо не сустракаецца, але 400 гадоў таму гэта было не проста магчымым, але і вельмі пашыраным педагагічным прыёмам. Фактычна падручнік ужо з тытульнага аркуша заклікаў вучыць дзяцей усімі магчымымі сродкамі, абы дзіця засвоіла патрэбныя веды і каштоўнасці. Гэта першая выява вучэбнага працэсу ў беларускіх і ўсходнеславянскіх падручніках.
Трэба адзначыць, што гэта была не адзіная гравюра ў выданні. Апрача яе з ілюстрацыйнай мэтай былі змешчаны выявы цара Давіда, стварэння свету, укрыжаванага Хрыста, Дабравешчання (у выданні 1621 г. таксама выявы Галгофскага крыжа і Ісуса ў храме). Дадатковае дэкаратыўнае аздабленне зроблена дзякуючы выкарыстанню ксілаграфічных заставак, канцовак, ініцыялаў, а таксама літога наборнага арнаменту. Такім чынам, гэта выданне нават праз сваю мастацкую аздобу імкнулася стаць цікавым і папулярным навучальным дапаможнікам, разлічаным на шырокую (найперш вучнёўскую) аўдыторыю. Верагодна, менавіта ён (у адрозненне ад больш акадэмічнага і сціпла аздобленага еўеўскага Буквара) стаў найбольш пашыраным тыпам падручніка для пачатковага навучання, у сувязі з чым неаднаразова перавыдаваўся.
У навуковай літаратуры замацавалася меркаванне, што ўсе тры выданні гэтага падручніка выдаў Лявон Мамоніч — апошні кіраўнік знакамітай друкарні Мамонічаў. Вядома, што ён у пачатку XVII ст. атрымаў друкарню ў спадчыну ад свайго бацькі Лукі і дзядзькі Кузьмы Мамонічаў. У адрозненне ад брацкай друкарні пры праваслаўнай царкве Святога Духа Мамонічы пасля абвяшчэння Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 г. выдавалі літаратуру для ўніяцкай царквы. Лука і Кузьма Мамонічы былі прыхільнікамі царкоўнай уніі, а Лявон Мамоніч належаў да ўніяцкага брацтва Святой Тройцы. У канцы 1610х — пачатку 1620х гг. ён перадаў друкарню Віленскаму манастыру ўніяцкага ордэна базыльянаў.
У выніку навуковых дыскусій з бібліёграфамі Расійскай нацыянальнай бібліятэкі ўзнікла меркаванне, што дадзенае выданне магло быць выдадзена ўжо не Мамонічам, а ўласна Віленскім базыльянскім манастыром Святой Тройцы, які стаў галоўным цэнтрам уніяцкай царквы ў ВКЛ. Справа ў тым, што на той час Л. Мамоніч фактычна скончыў сваю выдавецкую дзейнасць і перастаў выпускаць кірылічныя
93
ВынахоЬстба Букбара у Беларусі
выданні, аднак ніякіх выданняў базыльянскай друкарні на той момант таксама яшчэ не з’явілася.
Як бы там ні было — ці кнігу выпусціў Л. Мамоніч, ці Траецкі манастыр, у любым выпадку гэты Буквар (вучэбная Граматыка) прызначаўся для адукацыі ва ўніяцкім асяроддзі. I ён быў у нейкім сэнсе альтэрнатывай праваслаўнаму еўеўскаму выданню. Так ці іначай, падобнае выданне было вельмі запатрабаваным.
Першая базыльянская школа ў Вільні ўзнікла на базе брацкай школы пры Траецкім манастыры і забяспечвала навучанне свецкіх асоб. У пачатку XVII ст. яна перайшла зпад апекі брацтва ў поўнае падпарадкаванне манастыра, а некалькі пазней тут пачала дзейнічаць яшчэ і духоўная семінарыя, якая рыхтавала будучых святароў. Такім чынам, Віленскі Траецкі манастыр стаў важнейшым цэнтрам асветы ўніяцкай царквы.
Вельмі важна, што тут жа фарміравалася і сістэма падрыхтоўкі будучага ўніяцкага манаства. Яшчэ пры архімандрыце Іасафаце Кунцэвічу ў 1614—1617 гг. пры манастыры была распачата актыўная работа з моладдзю, якая мела намер пастрыгчыся ў манахі. Вынікі гэтай працы былі настолькі прадстаўнічымі, што было прынята рашэнне аб рэфармаванні ўсёй сістэмы манаства ва ўніяцкай царкве на ўзор Траецкага манастыра. У выніку гэтай рэформы ў 1617 г. узнік ордэн базыльянаў, які ў далейшым стаў адным з асноўных стваральнікаў адукацыйнай сістэмы ў ВКЛ. Пры гэтым менавіта на віленскіх манахаў ускладалася задача сваім прыкладам і справай садзейнічаць развіццю асветы ў іншых манастырах.
Такім чынам, становіцца зразумелым, наколькі вялікае значэнне мела пытанне арганізацыі на самым высокім узроўні адукацыйнага працэсу ў Віленскім Траецкім манастыры. Для яго паўнацэннага забеспячэння неабходна было мець дасканалы інструментарый, які ўключаў якасныя падручнікі і навучальныя дапаможнікі. У тым ліку і для гэтых мэт друкарня Віленскага Траецкага манастыра выпусціла цэлы шэраг навуковых, навучальных, мастацкіх і іншых выданняў. Падручнікі 1618—1621 гг. маглі быць аднымі з іх.
94
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
КУЦЕІНСКІ «БУКВАР» СПІРЫДОНА СОБАЛЯ 1631 г.
Ва Усходняй Беларусі першай кнігай пад назвай «Буквар» стала выданне Спірыдона Собаля, якое пабачыла свет узнакамітай Куцеінскай друкарні пад Оршай у 1631 г. Менавіта з яго і пачалося кнігадрукаванне ва Усходняй Беларусі.
Спірыдон Собаль, ураджэнец Магілёва, выдатна разумеў патрэбы мясцовага насельніцтва і праваслаўнай царквы ў друкаванай кнізе. На той час адзіным цэнтрам праваслаўнага кнігадрукавання ў Вялікім Княстве Літоўскім заставалася Вільня — сталіца краіны. Аднак Вільня была геаграфічна аддалена ад Усходняй Беларусі і ў поўнай меры не магла забяспечыць патрэбы мясцовага насельніцтва.
Разумеючы гэта, С. Собаль свае планы па ажыццяўленні выдавецкай дзейнасці звязваў першапачаткова з суседнім Кіевам — цэнтрам мясцовай праваслаўнай мітраполіі, а пасля і з уласна магілёўскімі землямі. Папярэдне, магчыма ў Вільні, ён мог атрымаць неабходную адукацыю і набыць патрэбныя для друку абсталяванне і матэрыялы.
У Кіеве С. Собаль, верагодна, пазнаёміўся з Багданам Статкевічам, які актыўна падтрымліваў праваслаўныя цэрквы, манастыры, брацтвы і школы ва Усходняй Беларусі. Менавіта ён лічыцца заснавальнікам манастыроў
Куцеінскі Богаяўленскі манастыр
(гравюра 1883 г.)
Спірыдон Собаль
П z п ^ ^
ІІ^ОСШДЫ» Іушнндс стр
0£ІА
ШКАНСГМ
ПЙЛН
HACK'S б^нк^ б^м^
ЛІАГКАА
ff^TA
ЗЛПАТ4А , ^боточіі:
Ф0ЧК4• ^ЙГЖНА^ СОПбАПАА > ^ <л &0ПЖН*Г£Ш;
еу^нлнтжлл I лмггн тіш()
нЗлйтш/v •
ПАТН МАЙЖСКІ 1 рл/мтікн еклонішн .
П^йАгю: мік^ксе: 'ІНМА бднн«тае«н4гш.
1Тблк4, тего? елкн » телл ^ fi^o^j^roro б’лкК, с^ьлкь, qr Lm адкш^атмл влцт.
ІНСЛЛ ДйОНСтрб ннлгш .
ТА Й4І(4 , TOW Т^МЛ
я
&АКАМА * ГГМЛЛА бЛКОЛМ
ІНМА ЛШС^«ГГ?' «йНАГФ
^ zH fiAKA
ВынахоЭстба Букбара у Беларусі
у Баркалабаве, Буйнічах, а таксама ў Куцейне. Як мяркуецца, мецэнат запрасіў С. Собаля пераехаць у свой Куцеінскі маёнтак пад Оршай і заснаваць там новую друкарню, якая б цесна працавала на патрэбы мясцовага манастыра і шырокіх пластоў праваслаўнага насельніцтва Усходняй Беларусі.
3 Кіева ў Беларусь С. Собаль прывёз сваё друкарскае абсталяванне і неабходныя матэрыялы: шрыфты, гравіраваныя дошкі ініцыялаў, заставак, канцовак, буйных гравюр. Тут у 1631 — 1632 гг. былі выдадзены «Буквар», «Малітвы штодзённыя» і «Часаслоў», а таксама перавыдадзены ранейшыя кіеўскія публікацыі — «Апостал», «Актоіх» Яна Дамаскіна (абедзве каля 1632) і «Ліманар» Яна Мосха (сярэдзіна 1630хгг.). Найважнейшым дасягненнем у выдавецкай дзейнасці С. Собаля ў гэты перыяд стаў выпуск «Буквара» — першага выдання з падобнай назвай на тэрыторыі сучаснай Беларусі і другога ў свеце. Асветнікам была створана кніга, якая адначасова служыла справе выхавання маральных якасцей моладзі, пашырэння ведаў пра царкоўнаславянскую мову і падтрымкі праваслаўнай царквы.
КНІГІ ОНЛАЙН
