КНІГІ ОНЛАЙН

Вынаходства Буквара ў Беларусі

Алесь Суша

Памер: 168с.

Мінск 2021

184.33 МБ

УНІЯЦКІ БУКВАР, HE ВЯДОМЫ БІБЛІЁГРАФАМ
Даволі высокі ўзровень арганізацыі адукацыйнай сістэмы на тэрыторыі ВКЛ патрабаваў выпуску адпаведнай літаратуры для навучальных патрэб. Пераважная большасць насельніцтва краіны атрымлівала пачатковую адукацыю ў навучальных установах пры храмах і манастырах розных канфесій. У канцы XVII — XVIII ст. большасць нашых продкаў адносілася да той галіны хрысціянства, якая захавала прыналежнасць да ўсходняга абраду, але прызнала вяршэнства Папы Рымскага. Гэту канфесію прынята называць уніяцкай, або грэкакаталіцкай, царквой.
Як вядома, у XI ст. хрысціянства падзялілася на ўсходняе (праваслаўе) і заходняе (каталіцтва). Аднак даследчыкі адзначаюць, што да XIII ст. падзел хрысціянства зачапіў славянскі свет у нязначнай ступені. Што ж датычыцца Беларусі, то можна казаць, што тут нават
119
ВынахоЭсшба Букбара | Беларусі
назіралася пастаяннае ўзмацненне намаганняў захаваць адзінства хрысціянскай царквы. У якасці найбольш эфектыўнага сродку для гэтага быў абраны шлях уніі (саюзу) дзвюх частак адной царквы.
Пасля цэлага шэрагу спроб заключыць унію (саюз) у XV—XVI стст. нарэшце на Брэсцкім саборы ў 1596 г. усходняя (праваслаўная) царква ў ВКЛ заключыла пагадненне з заходнехрысціянскай царквой. Па сутнасці, ва ўсходняй царкве ВКЛ была праведзена рэформа перападпарадкавання. Да таго часу яна знаходзілася пад кантролем канстанцінопальскіх патрыярхаў, якія яшчэ ў XV ст. трапілі ў залежнасць ад турэцкіх султанаў і таму страцілі давер з боку шматлікіх мітраполій і цэркваў. У выніку Брэсцкай уніі 1596 г. царква перайшла ў падпарадкаванне самага аўтарытэтнага на той час рэлігійнага іерарха ў Еўропе — Папы Рымскага. Адбыўся саюз цэркваў.
Асаблівасцю культуратворчай дзейнасці ўніяцкай царквы ў Беларусі на працягу ўсяго перыяду яе існавання з’яўлялася пастаянная апора на дзве традыцыі — усходнюю і заходнюю. Царква шырока выкарыстоўвала культурную спадчыну праваслаўнай царквы ВКЛ, адстойвала права на захаванне ўсходнехрысціянскіх абрадаў і догматаў, падтрымлівала культурныя сувязі з Расіяй і іншымі праваслаўнымі краінамі, актыўна выкарыстоўвала працу творцаў з гэтых рэгіёнаў. У той жа час інтэнсіфікацыі заходняга ўздзеяння на культуратворчы працэс ва ўніяцкім асяроддзі спрыяла больш актыўнае ўзаемадзеянне з заходнехрысціянскімі краінамі, каталіцкімі манаскімі ордэнамі, запрашэнне заходнееўрапейскіх майстроў, пашырэнне выкарыстання польскай і лацінскай моў, павелічэнне цікавасці да еўрапейскай філасофскай і грамадскапалітычнай думкі, распаўсюджанне барочных уплываў і інш. У выніку сінтэзу традыцый Усходу і Захаду культуратворчая дзейнасць царквы суправаджалася стварэннем новых формаў, што абумовіла самабытны і непаўторны характар яе культурнай спадчыны.
Уніяцкая царква стварыла вялікую і разгалінаваную сістэму навучальных устаноў па ўсёй тэрыторыі Беларусі. Да таго ж пры манастырах уніяцкага ордэна базыльянаў існавалі буйныя друкарні, якія з’яўляліся важнейшымі цэнтрамі пашырэння кніжнай культуры. Як сведчаць сучасныя даследаванні, большасць беларускіх кірылічных выданняў у XVII—XVIII стст. пабачыла свет не ў праваслаўных і каталіцкіх, а менавіта ва ўніяцкіх друкарнях базыльянаў у Вільні і Супраслі. Сярод гэтых выданняў нямала было прызначана для патрэб навучання.
120
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
Аднак, на дзіва, у пераважнай большасці айчынных даследаванняў, прысвечаных вучэбнаму кнігавыданню, тэма ўніяцкіх падручнікаў цалкам абыходзіцца ўвагай. Гэта толькі часткова можа быць патлумачана ідэйнымі перакананнямі аўтараў і эпохі. Так, у часы Расійскай імперыі культуратворчая дзейнасць уніяцкай царквы жорстка крытыкавалася. За савецкім часам існаванне ўніяцкай царквы ў Беларусі і тым больш яе адукацыйная практыка наогул абыходзіліся ўвагай ці замоўчваліся. Але і сёння па нейкіх прычынах вучэбнае кнігавыданне ўніятаў у ВКЛ застаецца вельмі слаба даследаваным.
Так, абсалютна невядомым для даследчыкаў заставалася нават
першае выданне пад назвай «Буквар», выдадзенае ўніяцкім ордэнам
базыльянаў. Яно было ўведзена ў навуковы ўжытак толькі пасля таго, як у 2008 г. Нацыянальная бібліятэка Польшчы набыла асобнік віленскага «Буквара» 1691 г. Ён прадаваўся на аўкцыёне ў Лондане і выклікаў нямала дэбатаў, бо не быў апісаны ні ў адным бібліяграфічным паказальніку і каталогу. Прасцей кажучы, такое выданне раней не было вядома даследчыкам і не фіксавалася ні ў адной бібліятэцы свету.
Буквар было няпроста ідэнтыфікаваць, паколькі ў XVIII ст. ён быў пераплецены разам з чатырма іншымі выданнямі адукацыйнага характару — лацінаўгорскім, англійскафранцузскім, эстонскім і расійскім падручнікамі для пачатковага навучання. Дзякуючы гэтаму, а таксама знаходжанню кнігі
Назва ўніяцкага «Буквара» 1691 г. амаль не адрознівалася ад назваў праваслаўных выданняў
121
Вынаходстба Букбара } Беларусі
ў прыватнай калекцыі Буквар добра захаваўся і сёння ёсць магчы
масць яго даследаваць.
Буквар быў надрукаваны ў Віленскай базыльянскай друкарні
ў 1691 г. Гэта зразумела, бо пры Траецкім базыльянскім манастыры ў Вільні не толькі знаходзілася буйная друкарня, але існаваў і адзін з найбуйнейшых у краіне цэнтр асветы. Яшчэ пры архімандрыце Іасафаце Кунцэвічу ў 1614—1617 гг. пры манастыры была распачата актыўная работа з юнакамі, якія мелі намер пастрыгчыся ў манахі. Вынікі гэтай працы былі настолькі прадстаўнічымі, што было пры
нята рашэнне аб рэфармаванні ўсёй сі царкве на ўзор Траецкага манастыра. У ордэн базыльянаў, які ў далейшым стаў нікаў адукацыйнай сістэмы ў ВКЛ. Пры манахаў ускладалася задача сваім прыкладам і справай садзейнічаць развіццю асветы ў іншых манастырах. Гэта быў свайго роду метадычны цэнтр для ўсіх навучальных устаноў уніяцкай царквы ў ВКЛ.
Такім чынам, становіцца зразумелым, наколькі вялікае значэнне мела пытанне арганізацыі на самым высокім узроўні адукацыйнага працэсу ў Віленскім Траецкім манастыры. Для яго паўнацэннага забеспячэння неабходна было мець дасканалы інструментарый, які ўключаў якасныя падручнікі і навучальныя дапаможнікі.
Друкарня пры Віленскім Траецкім манастыры, якая распачала сваю дзейнасць у 1620х гг. на падставе друкарні Мамонічаў, была знішчана падчас захопу горада Маскоўскім войскам у 1655 г., але аднавіла сваю
Гравюра святога Ануфрыя ў «Буквары» 1691 г.
стэмы манаства ва ўніяцкай выніку гэтай рэформы ўзнік адным з асноўных стваральгэтым менавіта на віленскіх
122
ЯК ПАУСТААА БЕЛАРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
працу па ініцыятыве мітрапаліта Гаўрыіла Календы каля 1670 г. Тагачасныя выданні друкарні, на жаль, вядомы толькі па згадках у тагачасных крыніцах. Першыя кнігі зпад варштата Віленскай Траецкай друкарні, захаваныя да нашых дзён, датуюцца якраз 1691 г. Гэта былі Служэбнік (надзвычай неабходная для набажэнства кніга) і названы Буквар. Таму можна лічыць, што менавіта з Буквара пачала сваю дзейнасць чарговая беларуская старажытная друкарня.
«Буквар» 1691 г. шмату чым паўтараў ранейшыя праваслаўныя выданні: назва, фармат, памер, змест, мастацкая аздоба. Змест кнігі быў наступны: тытульны аркуш, «Буквар нлн пнсмена», «Слозн двопмсменннн от согласных начннаемн», «Слозн трнпнсменннн», «Во нсправленне языка отрочат слозн словес под тнтламн», «Молмтвы утреннме отрочатм хрнстнанскому», «Молнтвы перед обедом», «Благодаренне по обеде», «Молнтвы пред вечерею», «Молнтвы на сонь грядуіцому отрочатн», «Десятословне», «Седмь таннь», «Наука о споведн», «Наука детем яко служнтн мають», «Антнфоны», «Тропарь Хрмстос Воскресе нз мертвых». Як бачна.
'TfSi
wwwwwfw
Выява Хрыста Пантакратара на адвароце тытула — сведчанне пераемнасці традыцый праваслаўных гравюр
большасць раздзелаў ідэнтычная папярэднім праваслаўным выданням. Аднак ёсць і некаторыя навацыі, а ў назвы і змест некаторых раздзелаў паступова ўваходзіць беларуская лексіка.
Накшталт праваслаўных выданняў аформлены тытульны аркуш «Буквара» 1691 г., які цалкам заняты доўгай назвай кнігі ў рамцы з наборнага арнаменту. Адваротны бок тытула таксама аздоблены ў адпаведнасці з ужо сфарміраванай традыцыяй: усю старонку займае вялікая гравюра. У дадзеным выпадку гэта гравюра з выявай
123
ВынахоЭсшба Букбара у Беларусі
Пантакратара — Ісуса Хрыста на троне з адкрытай кнігай, над якім у кутах медальёны з вобразамі Багародзіцы і Іаана Хрысціцеля. Акрамя гэтай гравюры можна бачыць таксама некалькі меншых гравюрканцовак: распяцце, галава анёла (двойчы), кветкі.
Такім чынам, дзякуючы цікавасці колішніх калекцыянераў з Вялікабрытаніі захаваўся да нашых дзён яшчэ адзін вельмі цікавы, рэдкі і вельмі каштоўны беларускі Буквар. Верагодна, уладальнікі пакінулі на тытуле кнігі свае рукапісныя запісы: «Lingua Rufsian. Litt. Rufsian abcdarium et Catechism» («На рускай мове i рускімі літарамі Буквар і Катэхізіс»). Калі б не гэта бібліяфільская ахвота займець у сваёй калекцыі дзіўную кніжку на незразумелай мове, то, верагодна, сёння і не ведалі б пра яе існаванне.
БУКВАРЫ 3 ПАДЛЯШША
Адным з галоўных кнігавыдавецкіх цэнтраў уніяцкай царквы стаў Супрасльскі манастыр, што знаходзіўся на паўднёвым захадзе ад Гродна (сёння гэта тэрыторыя Польшчы, бо ў 1944—1945 гг. рашэннем Сталіна гэтыя гістарычныя землі беларускага Падляшша былі аддзелены ад БССР і перададзены Польскай Народнай Рэспубліцы).
Сам манастыр быў заснаваны яшчэ ў 1498 г. у ГарадкунаСупраслі, а ў 1500 г. па жаданні манахаў быў перанесены ніжэй па р. Супрасль ва ўрочышча Сухі Груд пасярод Блудаўскай пушчы. Адразу ж пачалося будаўніцтва манастыра.У 1501 г. была пабудавана драўляная царква Іаана Багаслова (згарэла ў час вайны з Расіяй у 1650 г.), а ў 1510 г. — знакамітая царквакрэпасць у імя Дабравешчання Прасвятой Багародзіцы.
Калі манастыру быў дадзены статут, ён стаў не толькі адным з найбуйнейшых цэнтраў праваслаўнай культуры ў ВКЛ, але і цэнтрам агульнаславянскага значэння (як сведчаць крыніцы, другім пасля Кіеўскай лаўры). Ён меў сувязі з усімі духоўнымі асяродкамі ў ВКЛ, а таксама з Кіевам, Масквой, культурнымі цэнтрамі Сербіі і Балгарыі. У ім фарміраваліся багаслоўскафіласофская, іконаграфічная і архітэктурная школы, склаўся своеасаблівы стыль царкоўных спеваў — супрасльскі распеў. Тут напісаны шматлікія літаратурныя творы, а таксама ствараліся або захоўваліся знакамітыя Супрасльскі летапіс, Валынскі летапіс, КіеваПячэрскі пацярык, дзейнічалі залатарская, пераплётная і іншыя майстэрні.