Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
Паводле зместу «Азбука» складаецца з прадмовы, алфавіта, складоў, граматычнай часткі, азбучнага акраверша (аналагічнага змешчанаму ў «Азбуцы» I. Фёдарава 1574 г.) і катэхітычнай часткі.
На старонках некаторых асобнікаў захаваліся вучнёўскія запісы, практыкаванні, перапісаныя літары алфавіта, якія сведчаць пра актыўнае іх выкарыстанне для навучальных патрэб. А часам можна сустрэць і такія запісы, пакінутыя на старонках «Азбукі» стараверамі яшчэ ў XVIII ст.: «Деннсь йванавь. Сня Азь Бука напмчатана
142
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
вь Супраснн старнная пнчать. Братне вселюбезненшня [л]юбьвы хрмстнанская учнте младыхь детен которня у вась есь наблюдате. Базыль Базовскн». Так ці іначай, можна казаць, што падручнік быў вельмі папулярны, бытаваў у розных рэгіёнах, перадаваўся з рук урукі, перапісваўся. Паўторна «Азбука» выйшла ў Супрасльскай друкарні ў 1788 г.
Неабходна дадаць, што апрача выдання Азбукі стараверы здолелі захаваць старажытную традыцыю навучання па рукапісных і друкаваных кнігах «дабукварнай эпохі» — Часасловах, Псалтырах, Евангеллях і інш. Калі ў праваслаўным, уніяцкім і каталіцкім асяроддзях гэтыя кнігі даволі хутка выцясняліся спецыяльнымі падручнікамі для пачатковага навучання, то стараверы ў Беларусі працягвалі карыстацца імі да самага канца існавання ВКЛ. Напрыклад, недзе пасля 1796 г. у Супрасльскай друкарні базыльянаў па замове старавераў выйшаў Часоўнік, які пачынаўся зваротам да настаўнікаў, «якія вучаць маладых юнакоў грамаце». Неаднаразова (у прыватнасці, у 1768, 1778, 1780 і 1799 гг.) імі выдаваўся таксама Псалтыр, які ўключаў «Сказанне ко оучіітелем, како мм оучмтн детей грамоте н како детем оучнтнся». Пры гэтым стараверы ўсё ж бачылі мясцовы беларускі досвед і ўкаранялі яго ва ўласную практыку, што стала падставай для з’яўлення прынцыпова новых і вельмі арыгінальных падручнікаў.
ПЕРШЫЯ БУКВАРЫ ЛІТОЎСКАЙ МОВЫ
Літоўцы складалі значную частку насельніцтва ВКЛ, аднак да XVI ст. амаль не мелі свайго пісьменства. У прыватнасці, у ВКЛ у XV— XVII стст. так і не ўзнікла ніводнага акта, цалкам створанага на літоўскай мове і адрасаванага жыхарам сваёй дзяржавы. Літоўская мова таксама так і не здолела набыць статус адной з афіцыйных моў ВКЛ. I ўсё ж яна выкарыстоўвалася на этнічных літоўскіх землях у гутарковым ужытку.
Першай кнігай на літоўскай мове з’яўляецца «Катэхізіс» Марцінаса Мажвідаса («Katechizmusa prasty szadei...»), выдадзены ў 1547 г. у Кёнігсбергу — тагачаснай сталіцы Прусіі. Гэта выданне ўключала ў сябе раздзел адукацыйнага характару, прызначаны менавіта для навучання чытанню і пісьму («Pygus ir trumpas mokslas skaititi yr raschity»). Гэты раздзел зусім невялікі, ён займае толькі чатыры старонкі перад асноўнай часткай тэксту кнігі — самім Катэхізісам. I ўсё ж
143
ВынакоЭсшСа Букбара у Беларусі
«Катэхізіс» Марцінаса Мажвідаса (Кёнігсберг, 1547)
ён меў вялікае значэнне ў гісторыі літоўскай адукацыі і навучальнага кнігавыдання. У гэтым раздзеле бачны пералік літар алфавіта (A В CDEFGHIKLMNOPORSTV X Y Z), галосных і зычных гукаў, a таксама складоў з дзвюх і трох літар, дзе галосныя займаюць рознае становішча. Аднак сам пратэстанцкі «Катэхізіс» М. Мажвідаса не стаў вызначальнай з’явай у гісторыі літоўскай культуры і не знайшоў шырокага водгаласу ў Літве.
3 канца XVI ст. першыя літоўскія кнігі пачалі друкаваць і ў Вільні. У 1737 г. віленскімі езуітамі была выдадзена «Граматыка літоўскай мовы» («Universitas linguarum Litvaniae in principal! ducatus ejusdem dialecto Grammaticis legibus circumscripta»). Для патрэб адукацыі на літоўскай мове да сярэдзіны XVIII ст., верагодна, карысталіся выданнямі Катэхізіса, якія ўсё ж не былі прыстасаваны да навучальных задач. Маюцца звесткі, што ў
1752 г. у Вільні ў друкарні францысканцаў быў выпушчаны «Жмудскі Элементарчык», але ён не захаваўся.
Важнай падзеяй стала выданне каля 1759—1761 гг. акадэмічнай друкарняй у Вільні першага літоўскапольскага Буквара з паралельнай назвай «Mokslas skaytima raszto l^kiszko del mazu waykialu = Nauka czytania pisma polskiego dla malych dziatek» («Навука чытання польскага пісьма для малых дзетак»). Калі «Катэхізіс» М. Мажвідаса з’яўляецца пратэстанцкім выданнем, то першы літоўскі Буквар быў выпушчаны Віленскай акадэміяй для патрэб каталіцкага насельніцтва. Пры гэтым Буквар, як сведчыць яго назва, прызначаўся не для вывучэння літоўскай мовы, а для навучання літоўскага насельніцтва польскай мове. Гэта тэндэнцыя адпавядала палітыцы паланізацыі
144
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
•pygue fr trumpae mold
fi ts Pain'd yr мрфйу
SKAITITINIV IRA if, Mityas.
ABCDEFQHIKLMNO5
m
Wirt™';
• $ ir Nabozei'^wss t'.auki Ckrzefchnfaiey i Nabozeujlwa
K O Z N 0 S b I E N 0 S CODZIENNEGO t)abar Raujfey pardrukawotas wyfekhi rv ,« Tevaz f.izedrukotzana rdzn^m pijme^
L E K I S Z K U
E O L S K I M /
С^ййС^Л^.^С^^С^Сіго^^^С^С^^С^^^^^і^ ' ^4 ^ттт^т7?т4Н'т4т4Ч'г?тттттгтт'?т:$
W I L N I U Y
Dru k arn ioyJ. K. M. A k j d • w^oASocieiatis ^ES U Metuofe 1766
Азбучны раздзел «Ксйпэхізіса» Марцінаса Мажвідаса
Літоўскапольскі Буквар «Навука чытання польскага пісьма для малых дзетак» (Вільня, 1766)
ў Рэчы Паспалітай у XVIII ст. Першае выданне гэтага Буквара не захавалася. Але неўзабаве за ім — у 1763 і 1766 гг. — пабачылі светперавыданні падручніка.
Першы падручнік для навучання ўласна літоўскай мове пабачыў свет у 1783 г., калі ўжо працавала Адукацыйная камісія. Ён меў падобную да папярэдняй кнігі назву «Mokslas skaytima raszta lietuwiszka die! mazu wayku» («Навука чытання пісьма літоўскага для малых дзетак»). Гэты Буквар неаднаразова перавыдаваўся (амаль штогод) да 1790 г. у друкарні віленскай Вышэйшай школы накладам ад 325 да 2350 асобнікаў. Навучальны раздзел гэтага Буквара займае толькі 4 старонкі
145
ВынахоЭстба Букбара ў Беларусі
(як і ў М. Мажвідаса), а ўслед за ім ідуць малітвы, Катэхізіс, царкоўныя песні, «панегірык розгам» і інш.
У далейшым гэты Буквар выдаваўся ўжо ў Расійскай імперыі ажно да 1864 г., калі пачаліся жорсткія дзеянні генералгубернатара М. Мураўёва па русіфікацыі насельніцтва заходніх губерняў.
БУКВАРЫ ПОЛЬСКАЙ МОВЫ
У Беларусі ў XVI—XVIII стст. вялікае пашырэнне мела польская мова. Асабліва моцным яе ўплыў на штодзённае жыццё нашых продкаў стаў пасля заключэння Люблінскай уніі ВКЛ з Польшчай у 1569 г. У далейшым паступова адбывалася паланізацыя беларускалітоўскай шляхты і яе збліжэнне з польскай. ВКЛ губляла свой нацыянальны ха
рактар, у ім усё больш развівалася польская культура.
Імклівае пашырэнне польскай мовы патрабавала развіцця польскамоўнай адукацыі. Напачатку беларускія вучні карысталіся пераважна выданнямі, прывезенымі з Польшчы. Дзякуючы ім можна было забяспечыць пачатковую адукацыю ў каталіцкім духу: навучанне чытанню і пісьму, малітвам (асабліва «Авэ Марыя»), Закону Божаму і лічэнню.
Але з часам падобныя публікацыі пачалі з’яўляцца і ў Беларусі. Прычым выдавалі іх не толькі каталіцкія школы і друкарні, як можна было б чакаць, але і праваслаўныя. Больш за тое, менавіта праваслаўная царква першай пачала выпус
Адзін з першых падручнікаў літоўскай мовы (Вільня, 1790)
W I L N I U Y
D 'u^rnioy J. К Мс Ргі Лі •
4
MOKSLAS
JKAYTbWA RASZTA LIETUWISZKAt D1EL MAZU WAYKU ‘
KUREMI PA DIRTY IRA VI SOKI< MOKStAY KRYKSCION1SZK1, TEY’OGl YR TRUMPAS NOB AZEXST WAS KOZNOS DIENOS
WIRAMS YR MOTER1MS SLUZIJETES.
ІОЛКГ MOKTDAM1SK SKAVTlTr iSZMOKYO PKADZtC MuKS.A SRI KSCI 0 NIsXKA. YH NOBAZKN^TWM XOZWtS DIKNOS,
NAUJEY PARDRUKAWOTAS
146
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
Тытульны аркуш першага польскамоўнага Буквара ў ВКЛ
каць польскія падручнікі з мэтай пашырэння свайго ўплыву ў польскамоўным асяроддзі. Такім чынам, прыход да выкарыстання польскай мовы быў навязаны не знешнімі сіламі, а ўнутраным імкненнем праваслаўных далучыцца да польскай культуры.
У якасці пацвярджэння можна прывесці прыклад падобнага падручніка, які захоўваецца ў Ягелонскай бібліятэцы ў Кракаве. Гэта вельмі рэдкі і цікавы «Буквар», які выйшаў у 1633 г. у Вільні пад назвай «Dia Dziatek Navka Czytanja Pisma Polskiego» («Для дзетак Навука чытання польскага пісьма»).
На тытульным аркушы гэтай кнігі не пазначаны ні імя аўтара, ні нават друкарня. Але аналіз гравюр і шрыфтоў паказвае, што яна была выдадзена Віленскім праваслаўным манастыром Святога Духа. На тытульным аркушы гэтага выдання можна бачыць тую ж гравюру, што была змешчана ў «Буквары» 1618 г., а ў змесце кнігі прадстаўлены
147
ВынахоЭстба Букбара у Беларусі
шматлікія гравюры, якія ў далейшым былі ўжыты пры выданні «самага прыгожага Буквара XVII ст.» — «Буквара» 1637 г. Прычым гэтыя гравюры значна больш свежыя, чыстыя, а адбіткі з іх больш якасныя, таму гэты польскамоўны падручнік можа ўпэўнена лічыцца адным з найпрыгажэйшых айчынных Буквароў (у ім змешчаны 11 вялікіх, на ўвесь аркуш, гравюр, а таксама цэлы шэраг драбнейшых графічных выяў).
Некалькі незвычайна бачыць у дадзеным выданні спалучэнне тэксту на польскай мове і праваслаўных гравюр з кірылічнымі подпісамі на царкоўнаславянскай мове. Яшчэ больш незвычайна чытаць праваслаўныя малітвы і «Вызнанне праваслаўнай веры» папольску. Але Буквар адлюстроўваў характар свайго часу: усё больш жыхароў Беларусі, незалежна ад веравызнання, пераходзілі на выкарыстанне польскай мовы.
Польскі тэкст спалучаецца ўБуквары 1633 г. з праваслаўнымі іконаграфічнымі вобразамі
148
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
Буквар быў пабудаваны па тым жа прынцыпе і меў амаль ідэнтычны змест, што і кірылічныя праваслаўныя Буквары на царкоўнаславянскай мове: літары (вялікія і малыя), склады з дзвюх, трох і чатырох літар, малітвы і цытаты з Бібліі, Божыя запаветы, міласэрныя ўчынкі і інш. Фактычна праваслаўны Буквар на польскай мове аб’яднаў дасягненні дзвюх асветніцкіх традыцый — заходняй і ўсходняй.
КНІГІ ОНЛАЙН
