Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
Царкоўнаславянская мова была даволі складанай для вывучэння моладдзю. I не толькі таму, што на той час яна ўжо не з’яўлялася жывой гутарковай мовай, але і таму, што мела даволі складаную граматыку. У кірылічным алфавіце, які прадстаўлены ў «Буквары»
130
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
„ ЕЙкеЛрь \
РЖбНеК^О
ЧтІНІА Н ПНМНІА ОуЧНТНСА уо~ ТАфНЛГЬ , fit ПОЛЕЗНМ ^к*«ожденіе.
Тгпвм» "ЗА*А“* «ootHTfjM
Сгыа н Жнвонлчлныа Тшьк
' , ДЧ&ыфтЛГФ Клсміл
ЙЛ
І^ ^V7^^. ^7^. ^^>
£я бнлніі £® TrnwfAfbi б. К. £ •
йЗ tM Гднл *^іЯ'
7wi
Тытульны аркуш «Буквара» 1767 г.
1767 г., мелася 41 літара. Для параўнання: у сучасным беларускім алфавіце — 32 літары, у рускім — 33. Як вядома, цэлы шэраг слоў царкоўнаславянскай мовы пішацца ў скарочаным варыянце з пропускам некаторых літар, што пазначаецца спецыяльным знакам — цітлай. Пералік такіх слоў таксама прыведзены ў Буквары. Для лепшага засваення граматыкі ў Буквары прыведзены пералік надрадковых (дыякрытычных) знакаў і знакаў прыпынку, многія з якіх сёння ўжо не ўжываюцца.
Асноўную частку кнігі займае «матэрыял для набожнага чытання». Тут ёсць звароты да дзяцей і іх бацькоў, настаўленні, малітвы («молнтвы отрочатн хрнстнанскому»), павучанні, гімны, а таксама пералікі Божых запаветаў, таінстваў і галоўных грахоў, дароў Святога Духа, дабрачыннасцей і інш.
Напрыклад, у Буквары можна знайсці «Павучанне дзецям, як шанаваць бацькоў»: «Шануй бацьку твайго, хай застанецца на табе яго блаславенне, бо бацькава блаславенне ўмацоўвае дамы дзяцей. Праклён маці вынішчае ад падставы. Дзіця, абарані ў старасці твайго бацьку і не засмучай яго пры жыцці: калі згасае яго розум, даруй яму, а не пазбаўляй яго гонару ўсёй сваёй сілай, бо бацькава блаславенне будзе незабыўным, і ў дзень твайго смутку яно будзе з табой, і твае грахі растануць як лёд ад агню. Як асуджаецца чалавек, які пакідае бацьку, і пракляты той, хто гнявіць сваю маці... Дзіця, згадвай Госпада Бога твайго на працягу ўсяго жыцця, захоўвай сябе ад грахоў і не парушай запаветы Яго. Спыніся перад сівой галавою і паважай старога чалавека».
Некаторыя метадычныя падыходы, выкладзеныя ў Буквары, сёння могуць падацца састарэлымі, неадэкватнымі ці нават жорсткімі,
131
ВынахоЭстба Букбара у Беларусі
як, напрыклад, прапанова фізічна караць непаслухмяных юнакоў. У тым жа «Павучанні дзецям, як шанаваць бацькоў» ёсць наступныя словы, якія грунтуюцца на біблейскім тэксце з Кнігі Ісуса, сына Сіраха: «Не пазбягай караць дзіця: калі ўдарыш яго, не памрэ. Ты яго ўдарыш, а душу яго выратуеш ад смерці. Выхавай дзіця, і будзе радаваць цябе. He смейся з ім, і не будзе табе балець за яго. He давай яму ўлады ў юнацтве і не пагарджай яго недасведчанасцю. Схіляй яго шыю ў юнацтве, зламай яго рэбры, пакуль ён малы, тады ён не счарсцвее, не стане непакорным і не будзе табе душэўнай хваробай». Сучаснаму чалавеку цяжка ўспрымаць гэтыя рэкамендацыі. Але выданне адлюстравала рэаліі свайго часу і метады выхавання, якія былі выпрацаваны тысячагоддзямі рэлігійнай практыкі і адукацыйнай дзейнасці і сталі характэрнымі для тагачасных школ. Некалькі пазней, згадваючы свой уласны вопыт навучання, вядомы беларускапольскі паэт Уладзіслаў Сыракомля пісаў:
Даўней Езуіты сцябалі нашых дзядоў, Айцы Піяры сцябалі нашых бацькоў, А нам згадваецца розга Базыліянская Ці цвёрдая дысцыпліна Дамініканская. Ха! Хай нябёсы аддзячаць за сцябанне то! Праўда, таго паролі, калі было за што; Але дзяцей сардэчна і шчыра любілі, Па Божай навуцы і веры вучылі, Аберагалі строга мараль — іх бачна апеку: He аднаго для краю далі чалавека.
Яшчэ адна адметнасць Буквара звязана з моўным фактарам. Асноўнай мовай падручніка, натуральна, была царкоўнаславянская — мова кніжнасці таго часу, мова царквы (праваслаўнай і ўніяцкай). Але відавочны ў ім і мясцовы (беларускі) моўны і агульнакультурны каларыт. Вельмі каштоўным з’яўляецца прыведзены ў канцы Буквара кароткі Катэхізіс з пытаннямі і адказамі па асновах хрысціянскага веравучэння, дзе тэкст нярэдка даецца на старабеларускай мове.
Захаванне царкоўнаславянскай традыцыі пры паступовым пранікненні нацыянальнай моўнай стыхіі сведчыць пра тое, што ўніяцкая царква трымалася ўсходнехрысціянскіх каштоўнасцей, а таксама захоўвала цесную сувязь з мясцовай культурнай традыцыяй. Відавочна, што і праваслаўная, і ўніяцкая цэрквы да самага далучэння беларускіх зямель да Расійскай імперыі працягвалі выкарыстоўваць
132
ЯК ПАУСТААА БЕПАРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
Першыя старонкі «Буквара» 1767 г.
з гравюрай Дабравешчання і алфавітам
царкоўнаславянскую мову не толькі ў набажэнстве, але і ў іншых сферах дзейнасці, у тым ліку ў выхаванні моладзі. Пачынаючы навучанне грамаце з царкоўнаславянскай мовы, маладыя людзі засвойвалі і шматвяковую традыцыю сваіх продкаў, захоўвалі да яе паважлівае стаўленне.
У змесце Буквара дамінуе рэлігійны кантэкст. Прычым відавочнай з’яўляецца спроба сінтэзу традыцый усходняга і заходняга хрысціянства, высокая ступень міжканфесійнага ўзаемадзеяння, што было характэрным для ўніяцкай царквы. Асноўны змест кнігі, у тым ліку малітваў, павучанняў, настаўленняў, мала чым адрозніваўся ад праваслаўных выданняў таго часу. Большасць прыведзеных у Буквары малітваў выкарыстоўваецца праваслаўнай царквой да сённяшняга
133
ВынахоЭстба Букбара | Беларусі
Амнд П^ес^дТдЛ^«
fit . S fit fit '..'
ОЯМ . НЮ . БлрМ • КА
MOM . К^АТКАА . ЗБЛ« «ПЛфЛ. фргла” qaoboWu ’’7> fil х г z
ТЛА . ДЛ0СТі0ф7і . КАБМ, “ > Г л X і
КА . ЗБАТМНАМ . gpOKI • ' ПАЙОК’Ь \ 3АПАТЛА э . ДЕО
To™ : .ТОЧКА . . 80ПЗОЯРПЛНАА Г^КН;. 4ЛТПШДІЛй« ДІАНОТА. KOBJOCHTfAHAA 4AФШГКН ? . еу ДНБНТМНАА ! .
блуЬтнтмнаа С }
Пералік старажытных знакаў прыпынку і надрадковых знакаў
дня. Складальнікі ўключылі ў выданне «Нсповеданне православныя веры», паколькі ўніяцкая царква працягвала сябе афіцыйна называць праваслаўнай.
У той жа час відавочнымі з’яўляюцца і некаторыя заходнія запазычанні. У тым жа «Нсповеданнн православныя веры» да кананічнага тэксту пра паходжанне Святога Духа ад Айца дададзены словы «і Сына», што характэрна для заходняй хрысціянскай традыцыі. Некаторыя малітвы таксама маюць каталіцкае паходжанне (напрыклад, змешчаная ў канцы кнігі Літанія да Дзевы Марыі).
«Буквар» 1767 г. мае цікавае мастацкае афармленне. Як сёння, так і многа стагоддзяў таму для навучальных выданняў прынцыповае значэнне мелі знешні выгляд кнігі, яе памеры, выкарыстанне розных шрыфтоў, аздоба графічным матэрыялам і інш. Гэта кніга мае традыцыйны для тагачасных навучальных выданняў невялікі фармат — у восьмую долю аркуша. У ім выкарыстаны розныя варыянты кірылічных шрыфтоў, што аблягчае ўспрыняцце тэкстаў, стварае добрае візуальнае ўражанне.
На тытульным аркушы змешчана алегарычная выява, якая паказвае на сувязь выдання са светам навукі і мастацтва. На адвароце тытула змешчаны дрэварыт з выявай Дабравешчання — паведамлення архангелам Гаўрыілам Багародзіцы добрай весці аб чаканым нараджэнні Хрыста Збавіцеля. Гэта гравюра разам з тэкстам малітоўнага звароту да Багародзіцы ўзята ў дэкаратыўную рамку з наборнага літога арнаменту. Тут відавочная пераемнасць традыцый ранейшых Буквароў, якія таксама ўключалі гравюры хрысціянскага зместу на адвароце тытула. Прычым як у С. Собаля, так і ў «Буквары» 1767 г. гравюры выкананы ў заходняй стылістыцы, што
134
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
сведчыць пра блізкасць традыцый беларускіх праваслаўных і ўніяцкіх вучэбных выданняў.
У тэксце Буквара маюцца памастацку выкананыя гравіраваныя застаўка і канцоўка расліннага арнаменту. У пачатку Літаніі да Дзевы Марыі ўжыта вельмі цікавая буквіца таксама расліннага арнаменту.
«Буквар» 1767 г. не стаў выключэннем у плане захаванасці ў параўнанні з іншымі беларускімі Букварамі. Ён таксама з’яўляецца вельмі рэдкім: вядомы толькі два асобнікі. Адзін з іх захоўваецца ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі ўМінску, другі — у Расійскай дзяржаўнай бібліятэцы ў Маскве.
Экзэмпляр Буквара са збораў Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі мае шэраг уладальніцкіх пазнак, якія дазваляюць прасачыць лёс кнігі, вызначыць яе папярэдніх уладальнікаў. На некаторых аркушах маюцца рукапісныя пазнакі аб прыналежнасці кнігі Яну Камару («Ех libris Ioannis Komar»). Гэтыя пазнакі можна датаваць 2й паловай XVIII — пачаткам XIX ст. (па ўскосных сведчаннях можна выказаць меркаванне пра прыналежнасць яго да ордэна базыльянаў). Верагодна, менавіта ён пераплёў віленскае выданне Буквара ў адзін канвалют разам з дапаможнікам для вывучэння польскай і нямецкай моў («Bardzo latwe rozmowy dla chcqcych si? uczyc polskiego y niemieckiego j?zyka»). У выніку пад адным пераплётам былі сабраны падручнікі царкоўнаславянскай, польскай і нямецкай моў, што дазваляла вывучаць іх разам, ва ўзаемадзеянні, з аналізам падабенстваў і адрозненняў.
Як сведчаць адпаведныя пячаткі, у далейшым (у канцы XVIII — XIX ст.) кніга трапіла ў зборы Віленскага евангелічнарэфармацкага сінода. У гэтай «Молйтвы отрочатн хрйстйанскому»
► ;
„ ПОЯЙТЕП,
■ і ОТРОЧМ ХЙЭТШСКОЯІ.\ a SotTAU W С«*» ЗЧЛ WIHAtT'JCA K/KT4W« EJAgHW, Г4АГ0ДА ”
£0 &МА Olpj H Снл, Н ОТАГ#
&К£ мн/©?тт sS^H Atwf Гй'^ШНОЛІ^.
„ Тдж« глдг9де«^сТд M^rful
£ <Шва ErV (ідннол^'ь ТйігІ ОГ’£н Q^h.Mom^ Он^ н €нУ н QTOM^ Д^Х НН^ Н Прнснф э н £0 g^KH g^KWB^ МліЙМі *
135
Вынакодстба Букбара у Белар^сі
бібліятэцы захоўвалася вялікая колькасць кніжных помнікаў, якія паходзілі з зямель ВКЛ. У 1941 г. асноўная частка гэтага кнігазбору была перададзена Бібліятэцы Акадэміі навук Літоўскай ССР (цяпер — Бібліятэка Урублеўскіх Літоўскай акадэміі навук). Вялікая частка кніг з бібліятэкі сінода была перададзена таксама ў Дзяржаўную бібліятэку Літоўскай ССР (цяпер — Нацыянальная бібліятэка Літвы імя М. Мажвідаса). Але, як бачна, далёка не ўсё трапіла ў дзяржаўныя кніжныя зборы Літвы. У тым ліку і «Буквар» 1767 г. У пасляваенны час кніга трапіла ў Рэспубліканскую кнігарню падпісных выданняў уМінску, дзе ў 1968 г. была набыта Дзяржаўнай бібліятэкай БССР (сёння — Нацыянальная бібліятэка Беларусі).
Асобнік са збораў Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі (як і мінскі) поўны. Ён паходзіць з калекцыі Маскоўскага Публічнага і Румянцаўскага музея, пра што сведчаць гербавы экслібрыс на форзацным аркушы і пазнака аб прысвоеным тады нумары — «1817». На другім форзацным аркушы маецца запіс чарніламі, зроблены ў XIX ст.: «Букварь уннатскнй».
КНІГІ ОНЛАЙН
