КНІГІ ОНЛАЙН

Вынаходства Буквара ў Беларусі

Алесь Суша

Памер: 168с.

Мінск 2021

184.33 МБ

Цікавасць выклікае і наступнае віленскае выданне — «Буквар» 1652 г. Ён выйшаў пад цалкам аналагічнай назвай, меўтой жа фармат (у восьмую долю аркуша) і аб’ём (поўны асобнік мог налічваць 36 аркушаў). Падобны ён, на жаль, і ў захаванасці: у свеце вядомы толькі адзін асобнік (у Расійскай нацыянальнай бібліятэцы), які таксама
112
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
захаваўся не цалкам (маюцца толькі 29 аркушаў). Некалькі падобнай з’яўляецца і яго мастацкая аздоба. Сярод адметнасцей можна адзначыць іншы набор гравюр, а таксама набор тэксту старонак у межах лінейных рамак. На думку В. Ластоўскага, гэты Буквар лёг у аснову школьнай асветы ў Масковіі.
БУКВАРЫ МАГІЛЁЎСКАГА ПРАВАСЛАЎНАГА БРАЦТВА
Феномен магілёўскага кнігадрукавання ўражвае і з’яўляецца прадметам гонару для жыхароў Магілёўшчыны ды і для ўсіх беларусаў. Увага да гісторыі кніжнай культуры Магілёва выклікана выключнай роляй, якую яна адыграла ў гісторыі Беларусі, у працэсе этнакультурнага развіцця беларускага грамадства. Выдадзеныя на Магілёўшчыне ў XVII—XVIII стст. кнігі з’яўляюцца нацыянальным скарбам і сведкамі багатай мінуўшчыны нашай краіны.
Магілёў таго часу — гэта горад, які вельмі дынамічна мяняўся. Ён, як і ўся Магілёўшчына, адыгрываў выключную ролю ў этнічных,
ваенных, эканамічных і канфесійных падзеях XVI—XVIII стст. Магілёў хаця і не адносіцца да ліку самых старажытных гарадоў на беларускай зямлі, аднак дзякуючы хуткаму развіццю і спрыяльным абставінам здолеў дасягнуць велічы і стаў адным з вядучых цэнтраў таго часу.
Важнай падзеяй у гісторыі горада стала адкрыццё каля 1590—1592 гг. у Магілёве брацкай школы, у якой вывучалі царкоўнаславянскую, беларускую і лацінскую мовы. 3 дзейнасцю праваслаўнага брацтва звязаны і пачатак кнігадрукавання на Магілёўшчыне.
Трэба адзначыць, што яшчэ ў XVI ст. некаторыя магілёўскія дзеячы мелі самае
Богаяўленскі манастыр у Магілёве, пры якім дзейнічала праваслаўнае брацтва (малюнак XIX cm.)
непасрэднае дачыненне да працэсу станаўлення кнігадрукавання ў Беларусі. Так, адным з пачынальнікаў кнігадру
113
ВынахоЭстба Букбара у Беларусі
Тытульны аркуш магілёўскага Буквара 1649 г.
Алфавіт у звычайным і адваротным парадку
кавання ў Маскве разам з Іванам Фёдаравым быў Пётр Мсціславец (верагодна, паходзіў з беларускага Мсціслава). У далейшым яны разам пераехалі па запрашэнні найвышэйшага гетмана ВКЛ, гродзенскага і магілёўскага старасты Рыгора Хадкевіча ў яго маёнтак Заблудаў. Тут у 1569 г. яны разам і выдалі «Евангелле вучыцельнае». Стваральнікамі самай буйной беларускай друкарні XVI — пачатку XVII ст. сталі сыны віленскага купца, выхадца з Магілёўшчыны Івана Мамоніча — Кузьма і Лукаш. Найбуйнейшым апекуном выдавецкай справы ў Беларусі ў канцы XVI ст. быў, бясспрэчна, Леў Сапега. На многіх кнігах таго часу можна пабачыць пазначэнне, што яны выдадзены «коштом н накладом ясневельмож’ьного пана его мнлостн пана Леона Сапегн, каньцлера Велмкого князьства Лнтовьского, могнлевьского, шерешовьского старосты м прочаая».
114
ЯК ПАУСТАЛА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
I ўсё ж кнігадрукаванне ў самім Магілёве пачалося некалькі пазней — у 1636 г. Як адзначана, першым выданнем у горадзе стаў, што вельмі сімвалічна, Буквар. Гэта было выданне вандроўнага друкара С. Собаля, які, дарэчы, меў магілёўскае паходжанне. Аднак яго кнігавыдавецкая дзейнасць хутка завяршылася, і справу з выданнем праваслаўнай літаратуры ўзяло на сябе Богаяўленскае брацтва.
Магілёўская брацкая друкарня выпусціла ў 1648 і 1649 гг. два Буквары, якія сталі важным крокам у развіцці асветы (магчыма, існавалі і іншыя выданні). Падручнікі вельмі падобныя між сабой, маюць адзін фармат (у восьмую долю аркуша) і аднолькавы аб’ём (32 аркушы). Нават назва была аднолькавай: «Букварь языка славенска ппсаннй, чтення оучнтнся хотяцмм в полезное руковоженне, в Могплеве, з друкарнн монастыря обіцежнтелнаг(о) братског(о) могнлевского прн ц(е)рквн с(вя)тых Б(о)гоявленн(й) лета от рож(дества) Х(рнсто)ва 1648 (адпаведна ў другім выданні — 1649. — AC.)».
«Буквар» 1648 г. вядомы параўнаўча горш і ў крыніцах апісаны дрэнна. Адзіны выяўлены на сёння асобнік гэтага выдання захоўваецца ў Бібліятэцы горада Гота (Германія). «Буквар» 1649 г. таксама захаваўся ў адзіным поўным асобніку, які сёння захоўваецца ў Бібліятэцы Упсальскага ўніверсітэта («Carolina rediviva») у Швецыі. Яшчэ адзін невялікі фрагмент гэтага выдання — чатыры аркушы — зберагаецца ў Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў СанктПецярбургу.
Спачатку брытанскія бібліёграфы (Дж. Барнікат і Дж. Сіманс), а потым і расійскія (А. Зёрнава і В. Лук’яненка) адзначылі поўнае супадзенне назвы, зместу і некаторых элементаў дэкору гэтага Буквара з магілёўскім «Букваром» С. Собаля. На гэтай падставе А. Зёрнава, В. Лук’яненка і некаторыя іншыя прыйшлі да высновы, што «Буквар» 1649 г. выдаў сам С. Собаль. Аднак апошнія даследаванні пераканаўча сведчаць, што магілёўскі друкар на той час ужо памёр, а праваслаўнае брацтва ў Магілёве працягвала карыстацца яго друкарскімі матэрыяламі і ідэямі. Пашырэнню памылкі спрыялі абмежаваныя магчымасці працы з выданнем для айчынных даследчыкаў.
«Буквар» 1649 г. меў і некаторыя адрозненні. Напрыклад, гравюра ў заходняй стылістыцы з лацінскім надпісам, якая была на адвароце тытульнага аркуша «Буквара» 1636 г., заменена гравюрай з выявай апостала Лукі, якую С. Собаль таксама ўжываў, але ў іншых выданнях — у куцеінскім і магілёўскім Апосталах.
115
Жй
Бібліятэка Упсальскага ўніверсітэта, інтэр’ер адной з залаў

Што цікава, для шведскіх бібліёграфаў было няпростай задачай вызначыць мову гэтага Буквара. I каб не памыліцца, яны ў электроннай бібліятэцы пазначылі адразу ўсе магчымыя варыянты: «Church Slavic; Old Slavonic; Church Slavonic; Old Bulgarian; Old Church Slavonic» («царкоўнаславянская, стараславянская, старабалгарская, старацаркоўнаславянская»).
АПОШНІ ПРАВАСЛАЎНЫ БУКВАР
Апошняе праваслаўнае выданне Буквара датуецца 1653 г. Яно выйшла зпад друкарскага варштата ў Куцеінскім манастыры.
Па сваім змесце і афармленні кніга працягвала традыцыю «Буквара» 1618 г. і падручнікаў С. Собаля. Яна мела загаловак, які ўжо стаў традыцыйным, — «Букварь языка славеньска, пнсаннй, чтення оучнтнся хотяіцнм в полезное руковоженне, з тнпографмн монастыря обіцежнтелнаго Кутеннскаго нзобразнся лета от рож(дества) Х(рнсто)ва 1653». Тэкст «Буквара» 1653 г. амаль слова ў слова паўтарае тэкст магілёўскіх падручнікаў 1636,1648 і 1649 гг., а ад віленскага выдання 1645 г. адрозніваецца толькі нязначна — выключэннем нямногіх малітваў (якія сустракаюцца на аркушах 10 адв. — 14 адв.).
Падобнымі на папярэднія выданні былі форма і мастацкая аздоба куцеінскага Буквара: невялікая кніга (32 ненумараваныя аркушы «ў васьмёрку») з традыцыйнымі для Буквароў таго часу тэкстамі,
116
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
Куцеінскі Богаяўленскі манастыр (гравюра 1901 г.)
надрукаванымі пры дапамозе толькі чорнай фарбы, з выкарыстаннем адносна вялікай колькасці гравюр. Як звычайна, адна вялікая і прыгожая гравюра змяшчалася на адваротным баку тытульнага аркуша, а тэксту папярэднічала застаўка.
Але былі і некаторыя не вельмі значныя па сваёй сутнасці асаблівасці. Так, напрыклад, вялікая гравюра на адвароце тытула была новай і не ўжывалася ў іншых куцеінскіх выданнях. У дадзеным выпадку была выгравіравана выява Грыгорыя Багаслова. He вядомай па іншых выданнях была і прыгожая застаўка. У Буквары больш актыўна, чым звычайна, выкарыстоўваліся наборны арнамент на тытульным аркушы і іншых старонках кнігі, а таксама 18 ініцыялаў (з 13 дошак), выкананых у розных стылях і тэхніках.
Тым не менш гэтыя адрозненні мелі неістотны характар з пункту гледжання зместу і структуры выдання. У цэлым жа можна казаць, што «Буквар» 1653 г. засведчыў выпрацоўку пэўнага кананічнага вобраза праваслаўнага Буквара, які шматразова перавыдаваўся ў Беларусі ў 1й палове XVII ст. Гэта традыцыя магла б мець далейшы працяг, аднак яна была нечакана перарвана...
117
зд.ё.го
^іліс^
гінскдго / HfA .
іжжжжі^
Т(лнлго ьат
Й& ^V
Л^та ш йо: г
II рьш I
VAAfifHMKA. Й
ПнмНІ«Чт«НІА»рН у SjjJ ТНТА ^вТАірнМ, апо * л,дно( ^ковожінй. £
8 1п 0' М ф1 н f
Ййй MotwrufA СЭішіжк'і
Тытульны аркуш куцеінскага «Буквара» 1653 г. сведчыць пра пераемнасць традыцый
ra 6Л03Н ДМПМЛМННІН > ЙГОГЛАбІЫ^ / ttOHtUCMMH .
K^KfiA, HAH [ІНеМЕНА.
Л К К Г Д 6 Ж 5 ^ Н Г К Л М Н 0 П Р G Т X Ф X ® Ч Ч Ш 1Д X ы Ьі 6 ю м д сэ О3 f е г ^нло.
A К 1І Г ДЛ £ Ж 6 3 Н ( к л м н о п ^ « т у х ф ^ «? 4 4 ш 4’ ^ м fc^GHAMOW U Н A V ^HAOffA .
V Д ф x CO W O A M H e ^ Ь ы 1 І Ц LU 5 Ціо^ф^утё^п o H M A K І H 3 6 Ж 5 Д Г б K A . Оло
Кл 6A ГА ДА ЖЛ 6A 3A KA ЛА MA HA ПА «А CA TA фд ^Л ЦА ЧА LUA L|U §А фА ДА.
Г£ Д£ Ж£ 6« 3« КЕ Н£ П£ f£ « Т£ фе ^Е ш( 4« §f f( л« •
Ы йе л£ ме Ц£ М£
hn fiH ГН ДН ЖН SK Зн КН ЛН МН НН ПЯ JH сн TH фндн L1H чн шн цін 5« ^н дн .
Ko fiO ГО ло ЖО 60 3 г Р
Змест «Буквара», які быў традыцыйны і мала мяняўся
ЯК ПАУСТАЛА БЕЛАРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
«Буквар» 1653 г. засведчыў апошні перыяд дзейнасці Куцеінскай друкарні і стаў адным з апошніх яе выданняў (сімвалічна, што дзейнасць друкарні пачалася і скончылася Букваром). Друкарня пры Куцеінскім манастыры ў 1630х — пачатку 1650х гг. стала адным з галоўных цэнтраў праваслаўнага кнігадрукавання ў ВКЛ. Тут пабачылі свет дзясяткі прыгожых і разнастайных па тэматыцы выданняў. Аднаку 1654 г. пачалася разбуральная вайна з Маскоўскай дзяржавай, падчас якой манастыр быў разрабаваны, а манахі і іх друкарня прымусова вывезены ва ўсходняе царства, дзе нейкі час працавалі ў Іверскім манастыры на Валдаі.
На гэтым слаўны перыяд працы Куцеінскай друкарні скончыўся. У вайну былі знішчаны і разрабаваны Магілёў і Вільня — два іншыя цэнтры праваслаўнага кнігадрукавання. Ды і самі пазіцыі праваслаўнай царквы ў грамадстве моцна пахіснуліся пасля вызвалення беларускіх зямель.
«Буквар» 1653 г. першапачаткова быў выяўлены ў адным асобніку і вельмі далёка ад Беларусі — у Бібліятэцы архіепіскапа Нарцыса Марша ў Дубліне (Ірландыя). Тут ён быў падрабязна апісаны англійскім даследчыкам Джонам Сімансам. Але ў 2й палове XX ст. былі адшуканы яшчэ два асобнікі — у Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў СанктПецярбургу і Нацыянальнай бібліятэцы Польшчы.