Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
Сёння вядомы толькі адзін асобнік гэтай кнігі. У 1859 г. яе набыў у Маскве доктар Антоній Бялецкі, прафесар Варшаўскага ўніверсітэта, а ў 1880 г. ён падараваў выданне як бібліяграфічную рэдкасць Ягелонскаму ўніверсітэту, пра што зрабіў адпаведны запіс у самой кнізе.
Насуперак распаўсюджанаму стэрэатыггу, уніяцкая царква не надта спрыяла паланізацыі і вельмі рэдка выдавала польскамоўныя Буквары. У ВКЛ былі толькі тры ўніяцкія друкарні: у Вільні, Супраслі і Мінску. Пры гэтым ні ў Супраслі (дзе выйшла багата царкоўнаславянскіх Буквароў), ні ў Мінску польскія Буквары за ўвесь час існавання ВКЛ ні разу не выдаваліся. А ў Віленскай базыльянскай друкарні першы вядомы нам Буквар на польскай мове пабачыў свет толькі ў 1783 г. — у канцы існавання Рэчы Паспалітай.
Пратэстантызм на тэрыторыі Беларусі меў найбольшае пашырэнне ў сярэдзіне XVI ст., калі кнігадрукаванне ў ВКЛ толькі пачыналася і да Буквароў на той час справа яшчэ не дайшла. Але ў эпоху Контррэфармацыі пратэстанцкае кнігадрукаванне не зусім заціхла: працавалі друкарні ў Вільні, Лоску, Любчы, Слуцку, Ашмяне, прыватная друкарня Я. Карцана і інш. У некаторых з іх выходзілі і Буквары. Напрыклад, польскамоўны «Elementarz» быў выдадзены ў Слуцкай друкарні, якая дзейнічала пад апекай Радзівілаў у XVII ст. Ён стаў самым шматтыражным выданнем друкарні: яго наклад складаў 3389 асобнікаў і пры гэтым, на жаль, ні адзін з асобнікаў не захаваўся да нашых дзён!
Галоўным распаўсюджвальнікам польскай культуры на беларускіх землях лічыцца каталіцкая царква. Аднак у афіцыйных навучальных праграмах каталіцкіх навучальных устаноў польская мова першапачаткова не значылася. Яна пачала ўводзіцца ў якасці абавязковай дысцыпліны (замест грэчаскай мовы) толькі ў 2й палове XVIII ст. у сувязі з пашырэннем ідэй Асветніцтва і цікавасці да нацыянальных моў. Вялікую колькасць польскіх Буквароў выдавала друкарня Віленскай езуіцкай акадэміі. Іх наклады ў канцы XVIII ст. вагаліся ад 510 да 2805 асобнікаў (сярэдні наклад — 1600 асобнікаў).
149
ВынахоЭстба Букбара у Беларусі
БУКВАР ЦАРКОЎНACЛАВЯНСКАЙ МОВЫ 3 ПОЛЬСКІМІ КАМЕНТАРАМІ
Уніяцкая царква, як вядома, спрыяла яднанню ўсходніх і заходніх традыцый у сваёй дзейнасці. Яе часам нават называюць інтэгральнай версіяй хрысціянства, сярэднім элементам паміж каталіцтвам і праваслаўем, функцыянальна размешчаным паміж гэтымі дзвюма традыцыямі.
Безумоўна, сінтэз традыцый Усходу і Захаду меў месца ў беларускай культуры задоўга да ўзнікнення ўніяцкай царквы. Але для гэтай канфесіі, якая сама была адным з вынікаў узаемадзеяння заходніх і ўсходніх традыцый у беларускай культуры, такі сінтэз стаў адной з вызначальных характарыстык. Вельмі выразна гэта праявілася ў моўнай сферы. 3 аднаго боку, уніяцкая царква працягвала традыцыі беларускага праваслаўя, захоўвала высокі статус царкоўнаславянскай мовы. 3 другога боку, яна працягвала актыўныя кантакты з заходнім светам. Узаемадзеянне гэтых дзвюх тэндэнцый выклікала актыўнае пранікненне паланізмаў у царкоўнаславянскія тэксты.
Царкоўнаславянапольскі слоўнік (Лексікон), выпушчаны ўніяцкай друкарняй у Супраслі ў 1722 г.
150
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
Супрасльская друкарня спалучала ў сваёй дзейнасці выпуск кніг на розных мовах, але сярод іх дамінавалі польская і царкоўнаславянская. У адпаведнасці з падлікамі Марыі ПідлыпчакМаеровіч у XVII—XVIII стст. з гэтай друкарні выйшла 229 выданняў на польскай мове, 30 — на лацінскай, 1 — на літоўскай, 122 кірылічныя выданні, пра 134выданні звестак недастаткова; некалькі іншыя звесткі прыводзіць Марыя ЦубжыньскаЛеанарчык: 304 — на польскай, 46 — на лацінскай, 1 — на літоўскай і 105 кірылічных выданняў.
Яркім і цікавым прыкладам сінтэзу гэтых традыцый з’яўляецца адзін вельмі рэдкі Буквар. Ён быў выдадзены ў 1792 г. у Супраслі пад даволі традыцыйнай назвай «Буквар языка славенскаго чтенля н пнсання оучнтнся хотяіцлм в полезное руковожденне». Няма нічога незвычайнага і ў месцы выдання: «Нздадеся в обнтелм Супрасльской тцанлем нноков члна с(вя)таго Васнлна Велнкаго лета от рождества Хр(м)стова 1792». Традыцыйныя таксама памер (у восьмую долю аркуша), сціплы друк, невялікі аб’ём (24 аркушы).
Але гэты Буквар быў у некаторым сэнсе не зусім звычайны. Ад папярэдніх выданняў ён адрозніваўся скарочаным раздзелам з настаўленнямі (Катэхізісам), а таксама цалкам арыгінальнай азбучнай часткай. Рэч у тым, што ў ім можна бачыць не толькі тэксты на царкоўнаславянскай мове і, як бывала раней, асобныя фрагменты на старабеларускай, але і некаторыя элементы, надрукаваныя папольску. Напрыклад, пералік літар алфавіта ў гэтым Буквары ўяўляе сабой табліцу з загалоўкамі на польскай мове. У слупку пад назвай «Ksztalt» змешчаны літары кірылічнага алфавіта, у слупку «Nazwisko» даюцца назвы славянскіх літар у польскай транскрыпцыі, а ў слупку «Мос» — гукавое значэнне зноў жа ў польскай транскрыпцыі. Незвычайна называецца таксама раздзел пра кірылічныя лічбы — папольску: «Liczba Ruska і Arabska».
У выданні адсутнічаюць буйныя гравюры, але можна бачыць сляды арнаментацыі, ужываюцца прамавугольныя застаўкі з выявай голуба, віньеткі, канцоўкі, наборны арнамент. Увагу мастацтвазнаўцаў прыцягнула незвычайная канцоўка з выявай вазона, а таксама аздоба тытульнага аркуша, на якім матывы беларускага народнага мастацтва перамагаюць і прыходзяць на змену стылістыцы барока.
У пачатку XX ст. гэты Буквар яшчэ фіксаваўся на беларускалітоўскіх землях (у адной толькі Віленскай публічнай бібліятэцы налічвалася два асобнікі). Сёння ж ва ўсім свеце вядомы толькі два
151
Вынаходстба Б^кбара j Беларусі
асобнікі: у Расійскай дзяржаўнай бібліятэцы ў Маскве і Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў СанктПецярбургу. Пазнакі ўласнікаў сведчаць пра іх беларускае паходжанне. Напрыклад, маскоўскі асобнік у XVIII ст. належаў прапаведнікудамініканцу, бібліяфілу з Гродна Дамініку Сівіцкаму, пра што сведчыць штамп на тытульным аркушы: «Dominicus Siwicki O.[rdinis] P.[raedicatorum] Prov.[inciae] Litv.[anae] FR[ater]». У XIX ст. яго кнігазбор трапіў y Віленскую публічную бібліятэку, а адтуль, верагодна падчас Першай сусветнай вайны, — у Маскву.
БУКВАРЫ ЛАЦІНСКАЙ I ГРЭЧАСКАЙ МОЎ
Галоўнай мовай адукацыі ў тагачасным свеце заставалася лацінская. На ёй вучыліся ў большасці краін, у самых разнастайных навучальных установах. Яна была неабходнай для больш паглыбленага навучання і навуковай працы. Без яе ведання немагчымым было паступленне ва ўніверсітэты. У Беларусі засваенне лаціны адбывалася па падручніках рыторыкі іспанскага езуіта Цыпрыяна Суарыша «De arte rhetorica libri III» (упершыню выдадзены ў 1560 г.) і па надрукаванай у Вільні ў 1640 г. рыторыцы Міхаэля Радау «Orator extemporanes». Граматыка лацінскай мовы вывучалася па падручніку Эмануэля Альварэша (Альвара). Пра яго папулярнасць сведчыць той факт, што на працягу XVIII ст. Віленская акадэмічная друкарня выдала гэты падручнік шэсць разоў: у адной кнізе ў 1744 г. і ў трох кнігах у 1762,1764,1767,1770 і 1773 гг. Сярод шкаляроў пашыраліся рукапісныя падручнікі і курсы лекцый.
У пераважнай большасці лацінскія падручнікі паступалі з Захаду, найперш — з суседняй Польшчы, і толькі некаторыя з іх перадрукоўваліся ў ВКЛ. Яшчэ ў XVI ст. пашырэнне атрымала кніга «Elementaria institutio Latini sermonis, et pietatis Christianae» (Кракаў, 1575). Адным з найбольш папулярных выданняў стаў падручнік «Elementa Pverilis Institutionis» (Кракаў, 1692), які паклаў пачатак лініі Буквароў, што праіснавала аж да XX ст. (выйшла каля 44 перавыданняў). Яго спецыфічнымі рысамі былі двухмоўнасць (лацінапольская), незвычайная лаканічнасць букварнай часткі (алфавіт і табліца галосных і зычных гукаў) і вялікая падборка тэкстаў рэлігійнага зместу. У пазнейшых перавыданнях бачна, што гэты Буквар шматразова рэдагаваўся
152
ЯК ПАУСТАЛА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
Навучанне ў Аршанскім езуіцкім калегіуме (макет)
RHETORICS
CIPRIANI SOARII I e Societate ^ESU.
EX PLAN ATIO
Item
Orationes Ciceronis majores
El tx elaffseis Authorities seleSa Quae in GymnaGis Societatis JESU prxtegi fol mt In
SCH OLA RHETORICS
^<Ф=‘^Ф^^'^{<‘'4:ФФ>^^^Ф4,Фг?кЎг'І‘’ i N E S V I S I I
Typis RADIWLIANIS CoH: Soc: QESU.
ЛшМ л?б4~
i перапрацоўваўся. У XVIII—XIX стст. ён перавыдаваўся і на землях ВКЛ: у Вільні (напрыклад, у 1760), Гродне, Мінску.
Яго асноўны змест складалі малітвы (індывідуальныя і прызначаныя для чытання падчас набажэнства), гімны, правілы набажэнства, Сімвал веры, пералік абавязкаў хрысціяніна, галоўныя правілы хрысціянскай навукі (кароткі Катэхізіс), Літанія, царкоўны каляндар, кароткі польскалацінскі слоўнік, а таксама два дзіцячыя вершаваныя творы, якія маюць асабліва прывабны характар. Трэба адзначыць, што падобны змест быў характэрны для большасці Буквароў і падобных падручнікаў XVI—XVIII стст. Пры гэтым букварная частка з навучаннем алфавіту і прыкладамі напісання літар у некаторых выданнях зусім
Падручнік лацінскай рыторыкі
Цыпрыяна Суарыша (Нясвіж, 1764)
*•*"< &*/?£' a/tAA
153
ВынахоЭстба Букбара § Беларусі
INSTITUTIONS
GRAMMATICA £J%'$№ ££Ш£1^ LIBRI TRES
_ . P O L O C I Ж
Pnvdegiata i Sux JmpeLtoria Majk< STATi Typographic Colley Sue: Jksu,
Падручнік лацінскай граматыкі
Эмануэля Альварэша (Полацк, 1794)
адсутнічала, а ў іншых была зусім невялікая. У той жа час у некаторых выданнях дадзенага Буквара прысутнічала вершаванае павучанне аб карысці цялесных пакаранняў, што можна бачыць таксама як у іншых беларускіх, так і ў еўрапейскіх і расійскіх падручніках.
Адной з класічных моў навукі і адукацыі ў Еўропе ў часы Сярэдневякоўя і ранняга Новага часу была грэчаская мова. Першапачаткова ў праваслаўных, каталіцкіх, пратэстанцкіх і ўніяцкіх школах яе вывучалі па прывазных замежных падручніках, якіх нямала выдавалася ў Еўропе. Аднак у 1604 г. у сталіцы ВКЛ выйшаў уласны дапаможнік — «Institutionum linguae Graecae libri tres» Якуба Грэтсера. Яго выдаў віленскі друкар Ян Карцан у 1604 г., які, верагодна, у той час быў адзіным уладальнікам грэчаскіх шрыфтоў у Вільні.
Пазней ініцыятыву выдання грэчаскіх падручнікаў пераняла друкарня Віленскай акадэміі. Напрыклад, для паглыбленага засваення мовы старажытнай філасофіі і Бібліі тут у 1725 г. была выдадзена кніга прафесара Віленскай акадэміі Мацея Карвацкага «Grammatica Graeca» («Грэчаская граматыка»).
КНІГІ ОНЛАЙН
