Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
Як вядома, пачынаючы з 1968 г. на гарадзішчы старажытнага заходнебеларускага горада пачаліся археалагічныя даследаванні, якія праводзіў тураўскі атрад аддзела археалогіі Інстытута гісторыі Акадэміі навук БССР пад кіраўніцтвам Пятра Лысенкі — у будучым
Першая беларуская Азбука — самшытавы грэбень з выразанымі літарамі кірылічнага алфавіта — унікальная знаходка са старажытнага Брэста
Костка з алфавітам ХІХІІстст. зраскопаку Гродне
10
Забудова старажытнага Брэста, закансерваваная ў экспазіцыі Археалагічнага музея
знакамітага вучонага, прафесара, доктара гістарычных навук. Падчас раскопак, якія працягваліся да 1981 г., навукоўцамі была раскрыта плошча больш за 1800 м2. У выніку працы было выяўлена больш за 220 драўляных пабудоў XI—XIII стст., тры вулічныя маставыя, частаколы, шматлікія прадметы матэрыяльнай культуры таго часу. Многія пабудовы Брэста захаваліся на 5—9 вянцоў, а некаторыя — на 12, што з’яўляецца выключнай рэдкасцю. I ўсё ж адной з самых каштоўных знаходак у старажытным Брэсце стаў самшытавы грэбеньБуквар.У 2017 г. ён быўунесены ў Дзяржаўны спіс гісторыкакультурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь пад нумарам 121Ж000088. Сёння яго можна пабачыць у экспазіцыі ўнікальнага Археалагічнага музея «Бярэсце» — адзінага ў сваім родзе музея сярэдневяковага ўсходнеславянскага горада. Што цікава, рашэнне аб заснаванні музея было прынята Саветам Міністраў БССР менш чым праз год пасля знаходжання незвычайнага грэбеня — 18 студзеня 1972 г. Магчыма, дадзеная знаходка таксама паўплывала на з’яўленне музея, а сёння стала адным з галоўных яго экспанатаў.
У старажытнасці нашы продкі выкарыстоўвалі для запісу азбукі не толькі рухомыя аб’екты. На сценах архітэктурных помнікаў
11
ВынахоЭстба БукСара у Беларусі
XI—XII стст. таксама можна пабачыць літары славянскага алфавіта, склады, словы і цэлыя сказы. Найлепшым прыкладам тут могуць паслужыць графіці на сценах і слупах знакамітай СпасаПраабражэнскай царквы ў Полацку.
Падобныя графіці на сценах храмаў не былі мясцовым «вынаходствам». Як вядома, хрысціяне мелі такую практыку ад самага пачатку. Так, на сценах катакомбаў, у якіх паслядоўнікі Ісуса Хрыста хаваліся ад пераследу рымскімі ўладамі ў першыя стагоддзі, можна знайсці некаторыя надпісы. Графіці былі і на сценах старажытнай царквы Святой Сафіі ў Канстанцінопалі, большасці храмаў старажытнай Русі.
Напісанне рознага кшталту тэкстаў і асобных сімвалаў на сценах старажытных храмаў не было нечым надзвычайным ці дрэнным ва ўспрыманні нашых продкаў. На сценах запісвалі кароткія нататкі, фрагменты малітваў і заклёнаў, просьбы, мудрыя выслоўі і інш. Напрыклад, на ўнутранай паверхні сцен СпасаПраабражэнскай царквы ў Полацку можна пабачыць больш за сотню прадрапаных надпісаў (графіці) падобнага характару, якія былі выкананы ў старажытны перыяд — у XII—XVII стст. Сярод іх ёсць і тыя, што былі зроблены, відавочна, у адукацыйных мэтах. Найперш гаворка ідзе пра накрэсленыя на сценах храма пералікі славянскіх літар. Напрыклад, на паўночнай сцяне алтара старажытнай царквы (каля пераходу ў ахвярнік) знойдзена графіці прыблізна XIII ст., дзе лёгка чытаецца славянская азбука, не дапісаная да канца.
АБВГДЕЖБ
[К Л] М Н 0 A A A A A A A A A A AA A A A
Магчыма, гэты пералік літар алфавіта выкарыстоўваўся ў навучальных мэтах. Шматразовае паўтарэнне літары А можа сведчыць пра імкненне навучыцца яе правільнаму напісанню. Калі больш уважліва прааналізаваць літары алфавіта ў двух верхніх радах, то таксама можна заўважыць цікавую асаблівасць. Літары накрэслены роўна, маюць аднолькавую вышыню. Дасягнуць гэтага атрымалася вельмі незвычайным спосабам: перад пачаткам пісьма лёгкімі пункцірнымі штрыхамі былі пазначаны верх і ніз будучых літар. У выніку для літар Б, В, Г, Д гэтыя штрыхі склалі вершаліну, а літара Е выйшла за лінію штрыха, але ён добра бачны ў яе верхняй частцы.
12
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
Загалоўныя літары кірыліцы ў алфавітным парадку, графіці ў СпасаПраабражэнскай царкве ў Полацку
Такім чынам, сцяна храма фактычна была выкарыстана ў якасці старажытных пропісяў, па якіх нехта вучыўся правільна пісаць літары кірылічнага алфавіта. Невялікая вышыня надпісу над зямлёй (72 см ад падлогі) можа сведчыць, што пісаў гэты тэкст хлопчыкслужка, які выконваў свае царкоўныя абавязкі пры храме і адначасова вучыўся ў пачатковай школе пры манастыры.
Што цікава, зусім недалёка ад гэтых графіці можна бачыць яшчэ адзін падобны запіс. Ён знаходзіцца ў пераходзе з алтара ў ахвярнік. У гэтым месцы на сцяне прадрапаны вялікія ініцыяльныя літары А, Б, В, Г і Д. Яны маюць значна большы памер: каля 8 см замест 2—3 см у папярэднім выпадку. Да таго ж усе названыя літары накрэслены двайным контурам і запоўнены зігзагападобным арнаментам, а некаторыя з іх аздоблены спіралепадобнымі выявамі.
У дадзеным выпадку складваецца адчуванне, што сцяна храма выкарыстоўвалася ў якасці дошкі для пісьма ці сшытка для развіцця навыкаў каліграфіі. 3 сучаснага пункту гледжання пісанне падобных тэкстаў на сценах царквы можа падавацца не вельмі прыгожым учынкам. Аднак, пабачыўшы безліч іншых надпісаў на сценах таго ж
13
ВынахоЭстба Букбара у Беларусі
храма, можна пераканацца, што гэта выглядала абсалютна прымальным для нашых продкаў: яны пісалі на сценах царквы гэтак жа лёгка, як і на грабянях ці керамічным посудзе. Потым сцены тынкаваліся і фарбаваліся нанова, і з часам на іх з’яўляліся новыя надпісы.
У якасці вельмі арыгінальнага прыкладу алфавітнага запісу трэба згадаць скураныя похвы, знойдзеныя археолагамі ў Пінску. Гэта адзіны ў Беларусі прыклад старажытнага скуранога вырабу з надпісам. Похвы ўяўляюць сабой даволі вялікі прадмет з грубай скуры даўжынёй 18 см. На іму два рады нанесены літары: А, Б, В (знізу) і Г, Д (зверху). Па характары пісьма можна датаваць яго XIII ст.
Незвычайным для Беларусі трэба прызнаць і выкарыстанне каменю для запісу літар і лічбаў у навучальных мэтах. Са старажытнасці вядомы знакамітыя Барысавы камяні з Полаччыны, на якіх нашы продкі рабілі запісы з малітоўнымі і ахоўнымі зваротамі. Аднак менш вядомым з’яўляецца іншы прыклад. У Полацку археолагамі быў знойдзены невялікі плоскі камень з мяккай пароды (4,5*4,3 см) з кірылічнымі літарамі, якімі запісаны лічбы ад 1 да 10. Паводле меркавання вядомага археолага Георгія Штыхава, гэты камень мог быць запісной кніжкай вучня.
БЕРАСЦЯНЫЯ ГРАМАТЫ
Вядома, што нашы продкі для запісу розных тэкстаў выкарыстоўвалі берасцяныя граматы — тэксты, запісаныя на бяросце (кары бярозы) у XI—XV стст. Сёння археолагі выяўляюць іх падчас раскопак у многіх гарадах Усходняй Еўропы. Яны паказваюць на пашырэнне пісьменства не толькі сярод феадалаў і духавенства, але і ў шырокім грамадскім ужытку гарадскога насельніцтва.
Бяроста стала адным з найбольш пашыраных матэрыялаў для пісьма ва ўсходнееўрапейскім рэгіёне, дзе не было папірусу, а пергамент меў высокі кошт. Літары надрапвалі на ўнутраным баку бяросты
Берасцяная грамата з вучнёўскімі запісамі з Мсціслава (знойдзена ў 2014 г.)
14
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
Віцебская берасцяная грамата (знойдзена ў 1959 г.) з лістом «Ад Сцяпана да Няжылы» (напісаны каля 1280—1300 гг.) і знойдзеныя ў Брэсце пісалы
пры дапамозе вострай касцяной або жалезнай палачкі — стыло (пісала). У Беларусі археолагамі выяўлена даволі шмат старажытных пісалаў — у Навагрудку (14), Полацку (не менш 12), Ваўкавыску (12), Мінску (7), Брэсце (7) і інш. Такая колькасць пісалаў тлумачыцца больш шырокім іх выкарыстаннем — не толькі для запісаў на бяросце.
Самі ж берасцяныя граматы з’яўляюцца значна больш рэдкімі знаходкамі на нашых землях. Сёння вядомы толькі тры граматы, выяўленыя на землях сучаснай Беларусі: адна ў Віцебску (канец XIII ст.) і дзвеўМсціславе (XII—XIII стст.).Апошняя з іхбыла знойдзена падчас археалагічных раскопак у 2014 г. Яна датуецца XII ст. і, на думку археолага Ігара Марзалюка, з’яўляецца «маленечкім сшытачкам першакласніка» і «мае непасрэднае дачыненне да навучання дзяцей». Справа ў тым, што сімвалы на ім — дзве літары і княжацкі знак у форме трызубца — накрэслены не вельмі ўпэўненай (магчыма, дзіцячай) рукой. Верагодна, гэта аркуш, на якім зафіксаваны дзіцячыя практыкаванні з літарамі.
На вядомых сёння берасцяных граматах зафіксаваны пераважна тэксты прававога і гаспадарчага характару, асабістая перапіска і інш. Тым больш цікавай з’яўляецца мсціслаўская грамата. Некалькі нагадваюць яе граматы XIII ст. наўгародскага юнака Анфіма. Яго рукой былі напісаны 12 грамат і некалькі берасцяных малюнкаў. Мяркуючы па гэтых матэрыялах, хлопчыку было каля 6—7 гадоў і ён якраз вучыўся пісаць. Верагодна, ён згубіў адразу ўсе свае вучнёўскія запісы, таму яны і захаваліся да нашых дзён. У трох з яго грамат
15
Вынаходстба Букбара ў Беларусі
мы бачым перапісаны алфавіт, услед за якім знаходзяцца склады: ба ва га да жа за ка... бе ве ге де же зе ке... бй вй гй дй жй зй кй... Гэта старажытная форма навучання пісьму літараскладальным шляхам вельмі добра вядома са старажытнасці да XIX ст. Можна меркаваць, што падобная практыка навучання магла быць пашыранай і на беларускіх землях.
BACKOVKI
Адным з самых важных вынаходстваў у псторыі адукацыі і пісьменства стала выкарыстанне так званых васковак, якія яшчэ называюць васковымі таблічкамі, ці цэрамі.
Галоўнымі перавагамі васковак былі іх мабільнасць і магчымасць шматразовага выкарыстання, паколькі іх можна было лёгка насіць з сабой і, сціраючы папярэднія надпісы, запісваць кожны раз усё новыя і новыя тэксты. Апошняя асаблівасць зрабіла васкоўкі цудоўным дапаможнікам для навучання грамаце. Па іх аказалася вельмі зручна вучыцца пісьму, пастаянна паўтараючы адны і тыя ж літары, даводзячы навык да дасканаласці. Пры гэтым не было патрэбы тра
ціць дарагія і не усім даступныя іншыя матэрыялы, на якіх можна было зрабіць запіс толькі адзін раз, — папірус, пергамент, паперу і інш. У выніку васкоўкі сталі цудоўным дапаможнікам якраз для тых, хто толькі пачынаў вучыцца грамаце, вывучаў напісанне літар і рабіў шмат памылак.
Звычайна васкоўкі (на лаціне tabula cerata) мелі прамавугольную форму і, як правіла, былі выраблены з дрэва (але былі таксама і са слановай косці або металу). Яны
КНІГІ ОНЛАЙН
