КНІГІ ОНЛАЙН

Вынаходства Буквара ў Беларусі

Алесь Суша

Памер: 168с.

Мінск 2021

184.33 МБ

н мене увеселянте».
Усе развагі напісаны ў зразумелай форме (простай мовай), з прымяненнем метаду пытанняў і адказаў, што было характэрна для Катэхізісаў. I ўсё ж назва кнігі адлюстроўвала яе змест. Граматыка заставалася кнігай для паглыбленага вывучэння царкоўнаславянскай мовы і была цяжкаватай для пачатковага засваення навыкаў чытання і пісьма.
Найбольш дасканалай іпоўнай Граматыкай царкоўнаславянскай мовы стала праца Мялеція Сматрыцкага «Грамматнкч славенскня правнлное смнтагма...», выдадзеная ў 1619 г. у праваслаўнай брацкай друкарні ўЕўі. Яна вылучаецца вялікім аб’ёмам (252 аркушы) і грунтоўнай распрацоўкай мовазнаўчага матэрыялу. Як сведчыць герб князя Багдана Агінскага на адвароце тытульнага аркуша, «Граматыка» была выпушчана пры яго фінансавай падтрымцы. Гэты падручнік атрымаўся адным з самых дасканалых, таму неаднаразова перавыдаваўся маскоўскімі і ўкраінскімі друкарнямі, але ніколі больш у межах ВКЛ. Граматыку ў якасці аднаго з галоўных сваіх падручнікаў называў знакаміты расійскі навуковец Міхаіл Ламаносаў.
Цікавай трэба лічыць «Граматыку» Івана Ужэвіча, складзеную
«Граматыка» Мялеція Сматрыцкага (Еўе, 1619)
50
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
для замежнай аўдыторыі, не знаёмай з царкоўнаславянскай і беларускай мовамі. Іван Ужэвіч (у дакументах таго часу Ншаннь Ужевнчь Словянннь, loannes Petri Uzewicz) — беларускі мовазнавец XVII ст. У 1630—1640х гг. ён вучыўся ў Кракаўскім і Парыжскім універсітэтах. У гісторыю філалогіі І.Ужэвіч увайшоў як навуковец, які першым лінгвістычна апрацаваў беларускую мову.
Ён напісаў лацінамоўны рукапіс «Граматыка славенская», вядомы ў двух варыянтах: парыжскім 1643 г. і араскім 1645 г. Праца I. Ужэвіча, якая часткова грунтуецца на польскай «Граматыцы» Пятра Статорыуса (Стаенскага), — гэта першая Граматыка беларускай (і ўкраінскай) кніжнай (не царкоўнаславянскай) мовы. Сам I. Ужэвіч родную мову называе lingua popularis, што значыць «народная мова». У яго «Граматыцы» раскрываюцца некаторыя асаблівасці міжславянскага моўнага ўзаемадзеяння, суаднясення беларускай мовы з царкоўнаславянскай (якую аўтар называе «святой», lingua sacra), польскай, чэшскай, мараўскай і харвацкай мовамі і дыялектамі. Магчыма, I. Ужэвіч імкнуўся стварыць працу аб абстрактнай славянскай граматычнай сістэме. Аўтар часта робіць параўнанні і суаднясенне славянскіх моўных рыс з лацінскай і грэчаскай мовамі, а таксама іўрытам. У працы адчуваецца некаторы ўплыў «Граматыкі» М. Сматрыцкага, але яна мае абсалютна самадастатковы характар і можа ўспрымацца як яркая з’ява ў гісторыі беларускага мовазнаўства.
У XVII—XVIII стст. у Беларусі выйшла нямала іншых выданняў Граматыкі не толькі царкоўнаславянскай, але і многіх замежных моў — польскай, лацінскай, літоўскай, латышскай, італьянскай і інш. Да навуковага ўнармавання правілаў сучаснай беларускай мовы айчынныя лінгвісты прыступілі толькі ў пачатку XX ст. Першым выданнем граматыкі беларускай мовы, прызначаным спецыяльна для навучальнага працэсу, стала знакамітая «Беларуская граматыка для школ» Бранісла
БЕДОРУСШ ГРЙМАТЫКЙ
ДЛЛ школ
Hankay кавдыдат філёлёгіі Петрагр. Унівар. Б. Тарашкевіч.
Выданьяе «Бедарускага Камітвту».
в і л ь а я.
Друкарая М. Кухты НІ8 г.
ва Тарашкевіча. Яна пабачыла свет у 1918 г. «Беларуская граматыка для школ» Як пісаў сам аўтар, «Беларуская граматы Браніслава Тарашкевіча ка для школ» была заклікана «замацаваць (Вільня, 1918)
51
ВынахоЭстба Букбара у Беларусі
і ўпарадкаваць выясніўшыяся ўжо тады граматычныя асновы беларускай літаратурнай мовы ды ўстанавіць сталы правапіс». I гэту задачу падручнік выканаў спаўна. У далейшым пабачыла свет яшчэ нямала выданняў беларускай Граматыкі, падрыхтаваных рознымі аўтарамі, якія прадугледжвалі магчымасць паглыбленага вывучэння мовы, але выкарыстоўваліся і на пачатковых этапах навучання грамаце.
ЛЕКСІКОНЫ
Вялікую ролю ў з’яўленні першых падручнікаў адыграла лексікаграфічная праца нашых продкаў. Стварэнне слоўнікаў стала важным крокам у асэнсаванні лексічнага складу мовы, супастаўленні розных моў між сабой. Першыя старабеларускія лексіконы — гэта слоўнікі перакладнога тыпу, у якіх царкоўнаславянскія словы тлумачыліся адпаведнікамі беларускай.
Яшчэ да ўзнікнення слоўнікаў і лексіконаў у беларускім пісьменстве існавала практыка тлумачыць незразумелыя словы на палях кніг і непасрэдна ў самім тэксце. Добра вядомы так званыя гласарыі, азбукоўнікі і глосы на старонках даўніх рукапісаў, якія сталі правобразамі будучых слоўнікаў. Можна згадаць у якасці прыкладу глосы на палях выданняў Ф. Скарыны.

. М4 w
* HMnfчпй'^M • v^‘ ’’
ГЛЛШДПП^ЖН , ЧцнМцті СЧі?ш«Ўн НАгйкьні^кв.Йпы ДІ Н ЦЯ«І K|>i!jHHI( 6WtT4Wf І'Р^Ш • ^А« WKftttHIA Mlfli гЧ 4ЯН 8^:РДГ’ ^кд 4AtH"1'
ДДЛНАЛ A , Х&л лл^ГерД пл
‘ ЧчП,П«ЧМі^ ipfsl;
'Ь Б7
fa*,TAT’ ,
х^, ^77«
4ЛК) П«Г®ДА *
ЛсПЬЗУ^ »5 Ah' ito'b ,Б'&Л Д£’Ь ,
ІГНІЦІ , CAfA kok** Jf’,''7	,
і'гніцл, М»ЛЦЛ ьлкні лнтепн
ЛОМКЛ	ГГ»Н МЗБНТ'Ь •
А уь г тьі«ть , АЛЛНЛМЖ . t Г П ыд9 A
«Лексіс» Л. Зізанія (Вільня, 1596)
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА

«i .«AOSI
/Ц1^ /avi "Лл ‘t. ^ &Uf ''frfm Au^^nraff^
^Я^ііі
«Лексікон славенароскі» Памвы Бярынды
(Куцейна, 1653)
Л 0 П Я 0 H I , / л Л г.о сллвсно^ккін.
Л.л?/ймбо ДО^койХнів, * £п¥мтны Йцімч Kv;Плмвон гірндсн П^отст'Гсло.ОрсЗ: мілнлмкого» Згрмлжінын .
ЙЗлпоз&олнй Стлріы» Пірвж sKvhw : С: Sf: ЛДціПп^гкі'л Кн«кіл .
Лтшір зТўпоў^ін Йгцкжнтілнлго
Ш О Н Л f Т Ы f Л : , кхтённоогоў ~ ТфЛППМ^ ТОАЖД» OkhtfAH IttOKVV э TvnOMl НЗД4ГА.
' ^’fro: шГжтбаХбд, а^нг Мцд Оіптс: бі дна .
сабой ужо даволі вялікі
Найбольш раннім вядомым усходнеславянскім лексіконам перакладнога тыпу стаў «Лексіс з талкаваннем славенскіх моў проста», які датуецца прыблізна 2й паловай XVI ст. Невядомы аўтар стварыў тлумачальнаперакладны слоўнік, які стаў узорам для пазнейшых лексікаграфічных прац. У выніку з канца XVI ст. пачалі з’яўляцца і беларускія слоўнікі. Найбольш вядомымі з іх з’яўляюцца «Лексіс» Л. Зізанія (Вільня, 1596), «Лексікон славенароскі» Памвы Бярынды (Куцейна, 1653), «Сіноніма славенароская» (XVII ст.). Аўтары гэтых прац, хаця і мелі розныя падыходы да распрацоўкі слоўнікавых артыкулаў, але абапіраліся ў многім на аднолькавую лексічную базу і ўсвядомлена перадавалі важнейшыя, найперш фанетычныя, асаблівасці старабеларускай мовы.
Найбольшы ўплыў на грамадства аказалі друкаваныя лексіконы. Пры гэтым іх аб’ём рос, а якасць увесь час паляпшалася. «Лексіс» Л. Зізанія ўяўляў царкоўнаславянастарабеларускі слоўнік
з 1601 слова. Даследчыкі знаходзяць у ім шмат старабеларускіх слоў — тато, певень, лазьмя, кашуля, отрута, здрада, волоцюга, працавіты,
а таксама адзначаюць такія асаблівасці беларускай мовы, як дзеканне,
цеканне, аканне, яканне, наяўнасць зацвярдзелых зычных і г.д.
«Лексікон славенароскі» П. Бярынды быў яшчэ большым: ён быў надрукаваны ў кнізе на 324 старонках і налічваў каля 7 тысяч слоў. Ён стаў перавыданнем кіеўскага слоўніка 1627 г., але быў істотна дапрацаваны дзякуючы рэдакцыі ігумена Куцеінскага манастыра Іаіля Труцэвіча.
У XVII—XVIII стст. у шляхецкім асяроддзі і афіцыйным ужытку найбольш шырока ўжывалася польская мова. Яркім прыкладам цар
коўнаславянапольскага слоўніка з’яўляецца «Лекснкон смреч Словесннк славенскнй, нмеюш, в себе словеса первее славенскня азбучныя,
53
Царкоўнаславянапольскі «Лекаікон аіреч
Словесннк славенскйй» (Супрасль, 1722)
по сем же полскмя». Ён быў выдадзены ў Супрасльскай базыльянскай друкарні для тлумачэння на той час ужо слабазразумелай царкоўнаславянскай мовы праз польскія адпаведнікі.
Друкарня Віленскай акадэміі разам са шматлікімі слоўнікамі польскай і лацінскай моў выдавала таксама слоўнікі літоўскай мовы. Першым і найбольш вядомым з іх стаў трохмоўны (польскалацінскалітоўскі) слоўнік ксяндза Канстанціна Шырвіда «Dictionarium trium linguarum in usum studiosae iuventutis», выдадзены каля 1620 г. Гэта выданне набыло вялікую папулярнасць і перавыдавалася ў 1929, 1631,1642,1677 іў 1713 гг. Яно, як мяркуюць даследчыкі, прызначалася для вучнёўскай моладзі і заставалася адзіным сур’ёзным слоўнікам літоўскай мовы ажно да сярэдзіны XIX ст.
Сведчаннем шырокіх кантактаў і высокага развіцця мовазнаўчай навукі ў Віленскай акадэміі з’яўляецца выданне «Dictionarium PolonoLatinoLottawicum...» (1683) — першага друкаванага слоўніка латышскай мовы. Яго аўтарам быў езуіт Георг Элгер, які нёс службу ў Нясвіжы, Полацку і Смаленску. Ён жа з’яўляецца і аўтарам «Катэхізіса» на латышскай мове (пераклад «Катэхізіса» П. Канізія), які выйшаў у Вільні ў 1672 г. пад назвай «Catechismus seu brevis institutio doctrinae Christianae...» («Катэхізіс, або Кароткае тлумачэнне хрысціянскай дактрыны...»).
54
ВынахоЭстба Букбара у Беларусі
«БУКВАР»  НОВАЕ СЛОВА I НОВАЯ ІДЭЯ
Сапраўдным гонарам айчыннай кніжнай культуры з’яўляецца той факт, што першая ў свеце кніга, якая мела назву «Буквар», была выпушчана беларускай друкарняй. Таму можна ўпэўнена казаць, што нашы продкі мелі самае непасрэднае дачыненне да з’яўлення такой важнай культурнай з’явы, як Буквар. Што асабліва цікава і важна, першы Буквар пабачыў свет у 1618 г. — больш за 400 гадоў таму!
Такім чынам, слова «Буквар» было вынайдзена нашымі продкамі чатыры стагоддзі таму. Але яно ўзнікла не на роўным месцы. Можна даволі ўпэўнена меркаваць пра яго паходжанне ад царкоўнаславянскіх слоў «букы» і «буква». Такім чынам, Буквар — гэта падручнік, прызначаны для навучання літарам. Як лічыцца, першапачаткова некаторыя еўрапейскія народы пісалі на старонкахдошчачках, якія вырабляліся з драўніны бука. Ад наймення матэрыялу, як мяркуюць даследчыкі, паходзяць англійскае слова book [бук] і нямецкае Buch [бух] — кніга. Магчыма, падобнае паходжанне і ў царкоўнаславянскіх слоў «букы» і «буква». Існуе таксама меркаванне, што слова «Буквар» паходзіць ад назваўлітар славянскага алфавіта «букі» і «ведзі».
Трэба адзначыць, што ў розныя часы ў Беларусі і свеце існавалі таксама іншыя найменні кніг для пачатковага навучання чытанню і пісьму. Нашы продкі карысталіся тэрмінамі «Буквар», «Азбука», «Азбучнік», «Абэцэда», «Абэцэдар», «Абэцэдарый», «Лемантар», «Элемертаж», «Букар», «Граматка» і інш. Нягледзячы на такую разнастайнасць найменняў, менавіта слова «Буквар» стала найбольш пашыраным і прынятым, было падхоплена вельмі многімі аўтарамі і выдаўцамі, у выніку чаго пачало шырока выкарыстоўвацца не толькі ў нашай краіне, але і за мяжой.