Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
39
ВынахоЭстба Букбара ў Беларусі
Пачатковы раздзел падручніка быў разлічаны на навучанне чытанню літараскладальным метадам. У адпаведнасці з ім першаснай задачай было вывучэнне літар славянскага алфавіта — іх назваў і гукавога значэння. Таму на першай жа старонцы выдання I. Фёдарава размешчаны 45 малых літар кірылічнага алфавіта — спачатку ў звычайным, а потым у адваротным парадку. Цікавым дыдактычным метадам для завучвання алфавіта з’яўляецца размяшчэнне літар у восем асобных калонак. У выніку такога трохразовага паўтарэння ўсяго алфавіта ў розных формах і паслядоўнасці вучні павінны былі хутчэй і глыбей засвоіць усе літары, але сам метад не спрыяў хуткаму навучанню чытанню і пісьму.
Структура і змест асноўнай часткі «Азбукі» з так званымі тэкстамі для чытання дазваляюць выказваць меркаванне пра знаёмства I. Фёдарава з выданнямі Ф. Скарыны. I ўсё ж галоўнымі крыніцамі стварэння падручніка сталі тэксты грэчаскіх і заходніх багасловаў і вучоных. Выданне мае ў некаторым сэнсе кампілятыўны характар. Сам I. Фёдараў неаднаразова спасылаецца на аўтарытэт папярэднікаў і завярае чытачоў, што ён пісаў «не от себе». Навучанне алфавіту было арганізавана па сістэме Канстанціна Філосафа ў адаптацыі да ўсходне
Астрожская «Азбука» Івана Фёдарава 1578 г.
славянскай кніжнай традыцыі, граматычная частка прыпісвалася аўтарству Яна Дамаскіна, Божыя запаветы і евангельская мудрасць паходзілі з кніг Бібліі, малітоўныя тэксты грунтаваліся на старажытнай хрысціянскай практыцы ў царкоўнаславянскай моўнай форме.
У сувязі з гэтым нават тэксты ў падручніку былі прадстаўлены паралельна (у два слупкі) на царкоўнаславянскай і грэчаскай мовах. Магчыма, гэта дазваляла шкалярам не толькі вучыць гэтыя дзве мовы паралельна, але і знаёміцца з класічнымі тэкстамі ранняга хрысціянства ў арыгінале для іх лепшага разумення і засваення асноў хрысціянскага веравучэння.
Большасць уключаных у «Азбуку» тэкстаў паасобку была добра вядома праваслаўным грамадзянам Рэчы Паспалітай, але збіранне іх у адзін зборнік у пэўнай паслядоўнасці было
40
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
навацыяй. 3 іншага боку, трэба прызнаць, што аналагічныя падыходы да складання падручнікаў граматы былі добра вядомы ў Еўропе. Падобны змест мелі, напрыклад, нямецкія Абэцэдарыі XVI ст. Маглі быць выкарыстаны і еўрапейскія выданні «Граматыкі лацінскай мовы» Элія Даната. Верагодна, I. Фёдараў азнаёміўся з перадавым еўрапейскім вопытам падчас навучання ў Кракаўскім універсітэце або з адным з такіх выданняў у Рэчы Паспалітай, куды яны траплялі ў значнай колькасці з Захаду.
Такім чынам, «Азбука» 1574 г. была зборнікам найбольш патрэбных вучэбных і выхаваўчых тэкстаў, якія былі падабраны выдаўцом. I. Фёдараў спецыяльна імкнуўся дадаваць як мага менш новага, грунтаваць навучанне на правераных і аўтарытэтных тэкстах мінулых часоў. Такі ж падыход яшчэ надоўга застанецца галоўным у вучэбным кнігавыданні. Магчыма, тым жа тлумачыцца амаль поўная адсутнасць ілюстрацый у падручніку. Выключэннем з’яўляюцца невялікія застаўкі з раслінным арнаментам і дзве малыя гравюры на апошнім аркушы кнігі — герб Львова і выдавецкая марка самога I. Фёдарава.
Даследчыкі мяркуюць, што «Азбука» I. Фёдарава адыграла выключную ролю ў гісторыі асветы ўсходнеславянскіх народаў. Мяркуецца, што наклад выдання быў каля 2000 асобнікаў. Аднак да нашага часу захаваліся толькі два асобнікі выдання 1574 г. Адзін з іх зберагаецца ў бібліятэцы Гарвардскага ўніверсітэта ў ЗША і паходзіць з бібліятэкі Сяргея Дзягілева. Яшчэ ў XVI ст. гэта кніга трапіла ў Італію, дзе захоўвалася ажно да XIX ст. Другі асобнік «Азбукі» быў выяўлены ў зборах Брытанскай бібліятэкі. У 1964 і 1975 гг. ва Украіне пабачылі свет факсімільныя выданні гэтай унікальнай кнігі.
Верагодна, выданне «Азбукі» аказалася вельмі запатрабаваным, паколькі ўжо ў 1578 г. I. Фёдараў перавыдаў яе зноў, на гэты раз у Астрожскай друкарні. У Астрог (сёння ва Украіне) друкара запрасіў князь Канстанцін Астрожскі. У знак удзячнасці мецэнату яго герб быў змешчаны ў выданні адразу за тытульным аркушам.
У цэлым жа другое выданне падручніка нязначна адрознівалася ад першага: былі захаваны агульная структура, самі тэксты і нават іх набор. Некалькі павялічыўся толькі яго аб’ём. Апошняе звязана са з’яўленнем у другім выданні новага тэксту — выдатнага помніка славянскай літаратуры XI ст. — «Сказання, како составн святый Кнрнл Фмлософ азбуку по языку словеньску н кннгн преведе от греческнх на славеньскмй язык» Чарнарызца Храбра. Гэты твор меў сімвалічны
41
Вынаходстба Букбара ў Беларусі
змест, тлумачыў значэнне і ролю царкоўнаславянскай мовы, яе права на выкарыстанне ў царкве і школе, даваў адказ спробам лацінізацыі і паланізацыі жыхароў Рэчы Паспалітай.
Верагодна, сваю задачу падручнік выканаў і зрабіў вялікі ўплыў на развіццё асветы не толькі на ўкраінскіх, але таксама і на беларускіх землях. Як і ў папярэднім выпадку, астрожскае выданне «Азбукі» I. Фёдарава сёння з’яўляецца выключна рэдкім і яго можна бачыць толькі ў двух асобніках: у Зямельнай бібліятэцы горада Гота ў Германіі і ў Каралеўскай бібліятэцы Даніі ў Капенгагене. Яшчэ адзін зусім невялікі фрагмент (аркушы 3—6) быў адшуканы ў Расійскай дзяржаўнай бібліятэцы ў Маскве.
I хаця сёння «Азбукі» I. Фёдарава з’яўляюцца вельмі рэдкімі, аднак можна ўпэўнена сцвярджаць, што яны сталі ўзорам для многіх наступных выданняў канца XVI ст., а таксама істотна паўплывалі на навучальныя выданні XVII—XVIII стст.
ПЕРШЫЯ БЕЛАРУСКІЯ ДРУКАВАНЫЯ ПАДРУЧНІКІ ДЛЯ ПАЧАТКОЎЦАЎ
Названыя выданні Ф. Скарыны, I. Фёдарава і П. Мсціслаўца можна аднесці хіба толькі да перадгісторыі Буквара. Чарговым і вельмі
важным крокам на гэтым шляху было з’яўленне ў XV—XVI стст. навучальных рукапісных кніг (граматык), якія асобным раздзелам маглі ўключаць азбуку — пералік літар славянскага алфавіта з рознымі варыянтамі іх напісання, тлумачэннем назваў літар, пазначэннем іх грэчаскіх аналагаў, прыкладамі слоў на гэтыя літары.
На беларускіх іконах XVI cm. часта даводзіцца бачыць вобразы Хрыста і святых з кнігай у руцэ. Ікона «Спас Пантакратар» XVI cm. з Быценскай Успенскай царквы
42
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
Спрыяльныя ўмовы для ўзнікнення Буквара склаліся ў канцы XVI — пачатку XVII ст. У гэты час імклівага эканамічнага і сацыяльнага развіцця ўзнікла вялікая патрэба ў пашырэнні асветы ў асяроддзі розных станаў грамадства. Менавіта тады была зацверджана і ўпершыню апублікавана трэцяя рэдакцыя Статута Вялікага Княства Літоўскага (1588 г.). Менавіта тады выдавецкую дзейнасць разгарнулі шматлікія царкоўныя (прычым усіх канфесій) і прыватныя друкарні. Па падліках спецыялістаў, на беларускіх землях у 2й палове XVI ст. выйшла каля трэці ўсіх кірылічных выданняў у свеце, а на працягу апошняга дзесяцігоддзя гэтага стагоддзя ў Беларусі выйшла нават больш паловы ўсіх кірылічных выданняў свету.
Безумоўна, у гэты час проста вывучэнне алфавіта ўжо не магло задаволіць чалавека, які імкнуўся да самаўдасканалення. У выніку ў дапаўненне да ўласна азбукі пачалі далучаць тэксты выхаваўчага і рэлігійнага характару, каб навучэнцы здолелі не толькі праверыць свае навыкі на практыцы, але і атрымаць новыя для сябе веды. Дзякуючы гэтаму ўзніклі першыя зборнікі, прызначаныя для навучальных патрэб, якія і сталі прататыпамі сучаснага Буквара. Першыя друкаваныя кнігі для пачатковага навучання грамаце з’явіліся ў канцы XVI ст. на аснове менавіта такіх рукапісных зборнікаў.
Адна з першых беларускіх друкаваных Азбук убачыла свет у Віленскай друкарні Мамонічаў у сярэдзіне 1590х гг. (яшчэ ў 1586 г. угэтай друкарні выйшла «Граматыка славянскай мовы»). Відавочна, што выдаўцы кнігі былі добра знаёмы з «Азбукамі» I. Фёдарава. Новае выданне па сваім змесце фактычна працягнула традыцыю падручнікаў з Львова і Астрога.
Тытульная старонка гэтага выдання не вядома, але на пятым аркушы пачынаецца раздзел з ужо вядомымі словамі: «А смя Азбука от кннгн осмочастныя, снречь грамматнкнн». Далей змешчаны агульныя звесткі з граматыкі і арфаграфіі. Вялікую цікавасць мае акраверш (аркушы 23а—246), у якім кожны радок пачынаецца на новую літару алфавіта: «А. Аз есмь всему мнру свет... ІЦ. ІЦедротамм своего ч(е)л(ове)колюбня». Заключную частку кнігі складаюць малітвы, прытчы Саламона, павучанні з Апостала. У цэлым змест кнігі нагадвае падручнікі I. Фёдарава. Захавалася і падабенства да іх у афармленні «Азбукі»: невялікі фармат выдання ў восьмую долю аркуша, размяшчэнне да 15 радкоў на старонцы, аб’ём кнігі каля 40 аркушаў, сціплая мастацкая аздоба (адна застаўка, плеценыя канцоўкі).
43
ВынахоЭсшба Букбара ў Беларусі
^{І^Л^В^Аі * • WK'^MTH О<АА«Л
<ГПК»А . С*^* Г^ЛЛЛІАПТМКІП •
^ £ЙШ К^ДЛЬ • СН* •
“ к&Чншн • ™ •
s^ah?41 •■ Д*'^'
K^AKfiA • лш ^»л »
К^лнчч... 6Ы £U
fi^AH/M». О/йн^4ан«зн кўд.н«п ? кілііж< awj^h
, M^^
КНІГІ ОНЛАЙН
