Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
Першапачаткова ў Беларусі карысталіся Катэхізісамі, прывезенымі зза мяжы. Але ў XVI ст. ступень рэлігійнай актыўнасці ўжо патрабавала стварэння ўласных кніг хрысціянскай навукі. Прычым, што незвычайна для большасці краін той эпохі, амаль адначасова ішла праца над стварэннем Катэхізісаў адразу ўсімі хрысціянскімі канфесіямі ў Беларусі.
Адным з першых стаў пратэстанцкі «Катэхізіс» Сымона Буднага 1562 г. Дарэчы, гэта выданне стала першай беларускамоўнай кнігай, выпушчанай на тэрыторыі сучаснай Беларусі, і яркай праявай пратэстантызму ва Усходняй Еўропе. Справа ў тым, што ў XVI ст. Беларусь была ахоплена шырокім рэфармацыйным рухам. Значная частка тагачаснага беларускага грамадства ўключылася ў працэс рэлігійнага і грамадскага абнаўлення.У сярэдзіне XVI ст. Рэфармацыю падтрымалі шматлікія прадстаўнікі беларускай шляхты, а ў некаторых рэгіёнах краіны пратэстантызм прыняла пераважная іх большасць. Адным з найбольш уплывовых апекуноў рэфармацыйнага руху ў Беларусі стаў Мікалай Радзівіл Чорны, брэсцкі стараста, віленскі ваявода і канцлер ВКЛ. Для пашырэння новых ідэй ён спрыяў адкрыццю не толькі пратэстанцкіх збораў, але таксама школ, друкарняў і шпіталяў.
Карыстаючыся падтрымкай Радзівілаў, сваю дзейнасць шырока разгарнуў адзін з найбольш адукаваных і актыўных дзеячаў Рэфармацыі ў ВКЛ — С.Будны (каля 1530—1593). 3 1558 г. ён выкладаў хрысціянскую навуку пабеларуску ў рэфармацыйнай школе ў сталічнай Вільні, а з 1560 г. працаваў прапаведнікам у Клецку. Галоўнай заслугай С. Буднага, пра якую сёння ведае амаль кожны беларус, з’яўляецца выданне беларускамоўнага «Катэхізіса».
Помнік Сымону Буднаму ўНясвіжы
34
ЯК ВУЧЫОІСЯ НАШЫ ОРОДКІ ДА БУКВАРА
Разам з Лаўрэнціем Крышкоўскім і Мацвеем Кавячынскім ён заснаваў друкарню ў Нясвіжы, дзе ў 1562 г. была выдадзена кніга пад назвай «Катнхнснс то ест наука стародавная хрмстнаньская от светого пнсма для простых людей языка руского (тагачаснае найменне старабеларускай мовы. — А.С.), в пытаннах н отказех сьбрана».
Вырашальная роля С. Буднага ў падрыхтоўцы «Катэхізіса» адзначана ў аўтарскай прадмове, напісанай у Клецку 10 чэрвеня 1562 г. У ёй змешчана прапанова Радзівілам як апекунам выдання вывучаць асновы хрысціянства не толькі па замежных выданнях і на чужых мовах, але і на роднай. I менавіта як падручнік аўтар прапануе яго чытачам, пры гэтым спадзеючыся пазней выпусціць больш падрабязнае выданне.
«Катэхізіс» С. Буднага быў падрыхтаваны як дапаможнік для дзяцей, па якім адбывалася іх навучанне і выхаванне ў кантэксце рэлігійнай адукацыі. Асновы хрысціянскага веравучэння, а разам з імі і агульныя звесткі пра чалавека і свет прапаноўваліся чытачу ў выглядзе пытанняў і адказаў. Важным дэмакратычным пасылам гэтага «Катэхізіса» была яго арыентацыя на «простых людзей», гэта значыць на ўсіх і кожнага. Як сведчаць крыніцы, «Катэхізіс» С. Буднага меў значнае пашырэнне і істотна паўплываў на беларускае грамадства. У далейшым ён перавыдаваўся ў Стакгольме ў 1617 г.
Бясспрэчна, гэта быў толькі пачатак, і ў далейшым пратэстанцкія Катэхізісы выходзілі ў іншых друкарнях, але ўжо пераважна на польскай мове. Напрыклад, у Віленскай друкарні Яна Карцана ў 1598г. выйшаў «Katechism, albo Kronkie w iedno mieysce zebranie wiary i powinnosci Krzescijanskiey...» («Катэхізіс, альбо Кароткі ў адно месца збор веры і хрысціянскіх абавязкаў...»), які быў спробай уніфікаваць айчынны Катэхізіс з польскімі і нямецкімі выданнямі. Яшчэ праз два гады «Катэхізіс» быў выдадзены друкарняй Віленскага кальвінскага збору.
У 1585 г. у Вільні быў выпушчаны і каталіцкі «Катэхізіс» на старабеларускай мове — «Катехнзм нлн наоука всем православным хр(н)стняном к повченню велмн полезно з латннского языка на рускнй язык ново преложоно». Ён стаў першым каталіцкім выданнем у ВКЛ, выдадзеным кірылічнымі літарамі. Дадзеная кніга не была цалкам арыгінальнай, а ўяўляла сабой пераклад на старабеларускую мову знакамітага «Катэхізіса» галандскага езуіта Пятра Канізія. Галоўнымі мэтамі публікацыі былі супрацьстаянне Рэфармацыі і прыцягненне
35
Вынаходстба Букбара ў Беларусі
Уніяцкі «Катэхізіс» Іасафата Кунцэвіча 1620х гг.
36
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
праваслаўных. Выданне 1585 г. было выключэннем, бо ўсе наступныя каталіцкія выданні Катэхізіса XVI—XVIII стст. выходзілі ўжо выключна на польскай мове.
Праваслаўныя Катэхізісы пачалі выдавацца ў ВКЛ некалькі пазней — з канца XVI ст. — і сталі адной з формаў адказу царквы на выклікі часу, своеасаблівай праваслаўнай Контррэфармацыяй. З’яўленне аднаго з першых такіх падручнікаў звязана з асобай Стафана Зізанія. У 1596 г. у Вільні ў складзе супольнага з яго братам Лаўрэнціем выдання «Наука ку чнтаню н розуменю пнсма словенского...» быў надрукаваны кароткі «Катэхізіс» у пытаннях і адказах на 13 старонках — «Стефана Знзання Нзложенне о православной вере. Короткнм пытаньем н отповеданьем для латвейшаго вырозуменя хр(н)стнянскнм детем. Странный пытает зловерный, а православный бл(а)говерный отповедает».
У далейшым С. Зізаній шмат працаваў над падрыхтоўкай так званага Вялікага Катэхізіса. 3за канфлікту з царкоўнымі ўладамі ён не здолеў выдаць яго ў ВКЛ (альбо асобнікі кнігі не захаваліся). Больш таго, за выданне гэтай кнігі С. Зізаній быў нават адлучаны ад царквы на Навагрудскім праваслаўным саборы ў 1596 г. У выніку асветнік распачаў кантакты з маскоўскімі іерархамі і прапанаваў свой «Катэхізіс» для перакладу, разгляду і выдання маскоўскаму патрыярху Філарэту. Пасля некаторых дыспутаў падручнік быў перакладзены і выпраўлены ў адпаведнасці з царкоўнымі рэаліямі Маскоўскай дзяржавы, а ў 1627 г. выдадзены ў Маскве пад назвай «Катнхнзнс, по Лнтовскн Оглашенне, рускнм же языком нарнцается Беседословне, нзбранный от Божественых пнсаннй Евангельскня Проповедм, Апостольскнх ученнй м Святых Богоносных Отец, в вопросах н ответах, рекше во образе хотяіцего разуметн н во образе могуіцего разум датн».
Уніяцкія Катэхізісы рыхтаваліся на беларускай і польскай мовах. Адзін з першых быў напісаны знакамітым царкоўным дзеячам полацкім архіепіскапам Іасафатам Кунцэвічам, верагодна, яшчэ ў 1610х гг. і захаваўся ў рукапісах пад назвай «Наука протнв грехов вельмн есть потребна». Першы друкаваны ўніяцкі «Катэхізіс» з’явіўся ў 1628 г. у Віленскай Траецкай друкарні. Ён меў назву «Наука яко вернтн мает каждый, который іцнтнтся нареченнем православня, згодная з пнсмом с(вя)тым м co с(вя)тымн оучнтелмн церковнымн н прынятая от соборное ап(о)с(то)л(с)кое ц(е)рквн от еднног(о)
37
Вынаходстба Букбара ў Беларусі
з отцов в монастыре внленском с(вя)тое жывоначалное Тронцы пребываюіцых выдана в Внльне в друкарнн тых же отцов року тнсеча 628». I гэта кніга стала фактычна першым кірылічным выданнем знакамітай у далейшым Траецкай друкарні.
Гэта была зусім маленькая паводле памераў кніга (у дванаццатую долю аркуша), якая захавалася толькі ў адным асобніку — у Расійскай дзяржаўнай бібліятэцы ў Маскве. Яна складалася з чатырох частак: «О вере» і «0 знаменнн крестном» (аркушы 2—10), «0 молнтве г(о)с(под)не(й) Отче наш» (аркушы 10—14), «0 десетн заповедех Божннх» (аркушы 14—21), «0 семн тайнах церковных» (аркушы 21—24).
У беларускім грамадстве пашыранай з’яўляецца памылковая думка, што ў 1696 г. у Рэчы Паспалітай было забаронена карыстацца беларускай мовай. Гэта абсалютна недакладная інфармацыя, бо ніякай забароны карыстацца роднай мовай у рэчаіснасці не было. Гэта пацвярджаецца і выпускам кніг, сярод якіх вельмі папулярны ва ўніяцкім асяроддзі «Катэхізіс і навука для духавенства», выпушчаны ў 1722 г. базыльянамі ў Супраслі пад назвай «Собранне прнпадков краткое». Аднак уніяты, як і праваслаўныя, выдавалі і польскамоўныя кнігі. Напрыклад,у 1765 г.у друкарні Віленскага Траецкага манастыра выйшаў «Katechizm albo nauka chrzesciariska» («Катэхізіс, або хрысціянская навука»).
Беларускія стараверы альбо карысталіся выданнямі, якія пабачылі свет да рэформаў патрыярха Нікана ў Расіі ў сярэдзіне XVII ст., або больш познімі іх перавыданнямі, якія нярэдка замаўляліся ў беларускіх друкарнях. У прыватнасці, у 1783 г. Гродзенская каралеўская друкарня выдала на патрэбу старавераў у ВКЛ «Катэхізіс» С. Зізанія, выпушчаны паводле маскоўскага выдання 1627 г.
«АЗБУКА» ІВАНА ФЁДАРАВА
У XVI ст. у Еўропе масава пачалі з’яўляцца першыя выданні, прызначаныя непасрэдна для навучання чытанню і пісьму. УРэчы Паспалітай, у склад якой тады ўваходзілі землі Беларусі, першы такі дапаможнік быў выпушчаны Іванам Фёдаравым. Ім стала так званая львоўская «Азбука» 1574 г. Агульнавядома, што ў тым жа 1574 г. у Львове I. Фёдаравым была выпушчана яшчэ адна кніга — «Апостал». Менавіта з гэтага выдання пачалося кнігадрукаванне ва Украіне.
38
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
Пры гэтым львоўскі «Апостал» па сваёй сутнасці быў перавыданнем маскоўскага «Апостала» 1564 г. і яшчэ больш ранняга віленскага «Апостала» Ф. Скарыны 1525 г.Утойжа час менавіта «Азбука» I. Фёдарава стала першым арыгінальным і новым выданнем, якое пабачыла свет на ўкраінскіх землях.
Упершыню пра кнігу стала вядома ў 1954 г., калі яе выявілі і апісалі амерыканскія славісты. У СССР яе адразу ж назвалі «першай рускай друкаванай граматыкай». У далейшым з’явіліся і іншыя назвы: Буквар, Азбука ці проста падручнік. Справа ў тым, што выданне, як і ўсе папярэднія кнігі I. Фёдарава, не мела тытульнага аркуша, а таму яго назва дадзена ўмоўна на падставе тэксту, які можна знайсці на пятым аркушы кнігі: «А сня Азбука от кннгн осмочастныя, снречь грамматнкнн». Верагодна, у дадзеным выпадку «Азбукай» названа не ўся кніга, а толькі яе граматычны раздзел з алфавітам і навукай, як з літар складаць склады і словы.
Д £ іі Г £ f A
К £> ^ 3 " і
к л м п t п
Пачатак «Азбукі», выдадзенай Іванам Фёдаравым уЛьвовеў 1574 г.
Верагодна, падручнік узнік па замове праваслаўных мяшчан Львова (магчыма, Львоўскага брацтва). У пасляслоўі да яго I. Фёдараў робіць прысвячэнне «хрнстняньскому рускому народу греческаго закона» і піша: «Сня, еже пмсах вам... аіце снн труды моя благоугодны будут вашн любвм, прннмете сня с любовмю, а я н о нных пнсанннх благоугодных с вожделеннем потруднтнся хоіцу».
Візуальна «Азбука» 1574 г. уяўляла сабой адносна невялікую кнігу: 40 аркушаў памерам у восьмую долю друкарскага аркуша. Яна ўключала алфавіт, прыклады двух і трохлітарных складоў, кароткія звесткі з граматыкі і арфаграфіі царкоўнаславянскай мовы, а таксама матэрыял для чытання (пераважна малітвы і біблейскія тэксты).
КНІГІ ОНЛАЙН
