Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
В Kfl&l Т*»А 4 ТлЛАвівіТлМ’Л*1 Т^ 'ійТЯАЖЙфІб *<ЧНІН. н M«Tf 'шном твнм Ла^я«Тл»н Ма »4»нЙ*Т*б«« б^нжі мн клгодч^ні» snвДдкт»н даДм* ._кммц4гл*мі дЛн н т^л^. йкгоглгмх* ^гн н»»4г«н» А'лікч*» Й і Тв^КіПчегЬ’нвоінКвпн < •
ІДьУІкДы »lifMK^Htpt н «сі^ Ml . Н м»ынй*•• • Б*^ « TA W! ■ПеД»5НЛЛМ*й<Н ліД#!Толп.:і ■ '7« 441ТЛ HIM KM™ Oft *JMli ft Л^ H ’ 4 Kjom Снл 2м г’ •«» &№> a п ітлн) : .4Т , n^lSB^TH ЙН OfMHUA J "н ^Цл, Н14 ін^в І< Л<; « A feAUMA . to»«3<І м маіГЛі^’Р^Іннліо гД jo • мл«
ншлот$гнй.;йш , 'дніі4 акмЬ: Нд’гнн^* <"Ф :•
Зі Mils'» Ilf’«ТЫАТІ* Мт^і » « ert jCtM Гн Гс Хв Sg Ггш«> ПОЛыіГгі НМН» Ямкнв Сн СТК » М Н4 МАК»ЛО» Н.іЧлЛ^ гійтсд* СГДД "Hirt «шіннжм:» Х|>ІЛМЯЧ во^КБК. Блгвмш^
Часаслоў у куцеінскім выданні 1639 г.
Што цікава, у гэтым выданні разам з арыгінальнымі застаўкамі з раслінным фонам, канцоўкамі і іншымі элементамі дэкору былі выкарыстаны застаўкі віленскіх выданняў Ф. Скарыны. Гэта пераканаўча сведчыць пра пераемнасць традыцый беларускага першадрукара і выкарыстанне матэрыялаў яго друкарні на працягу яшчэ каля стагоддзя пасля спынення працы самой друкарні. Як і большасць падручнікаў таго часу, Азбука захавалася ў адзіным асобніку і амаль выпадкова: кніга неўзабаве пасля выдання была куплена ў Маскве доктарам Маркам Рыдлі, які падараваў яе магістру Траецкага каледжа ў Оксфардзе Тамашу Нэвілу. Адпаведна толькі ў гэтай брытанскай калекцыі сёння можна пабачыць унікальную кнігу.
Адной з галоўных кніг, якая найбольш выкарыстоўвалася для навучальных мэт на беларускіх землях, з’яўляецца Псалтыр. Сярод нашых продкаў былі распаўсюджаны тры тыпы Псалтыроў: просты, следаваны і тлумачальны. Усе яны пасвойму ўжываліся для пачатковай адукацыі, чаму вельмі спрыяў маральнавыхаваўчы змест Псалтыра.
Важна таксама, што Псалтыр належыць да найпрыгажэй аздобленых кніг. Шэдэўрамі мастацтва кнігі з’яўляюцца Кіеўскі і Мсціслаўскі Псалтыры, а найпрыгажэй аздобленай часткай першага беларускага зводу Бібліі (Дзесятаглава) з’яўляецца менавіта Псалтыр.
23
ВынахоЭстба Букбара J Беларусі
Такая якасць Псалтыра, бясспрэчна, мела вялікае значэнне ў адукацыйным працэсе, спрыяла нагляднасці і заахвочванню да чытання.
3 прычыны вялікай запатрабаванасці Псалтыр пастаянна перавыдаваўся беларускімі друкарнямі XVI—XVIII стст. Толькі ў адным XVI ст. ён выдаваўся не менш як 11 разоў: у 1517, 1522, 1576, 1586, 15911592, 1592, 1593, 15941595, 1595, 1596, 1600 гг. У далейшым Псалтыр выдавалі таксама праваслаўныя і ўніяцкія друкарні, а пазней — каталіцкія (напрыклад, у 1753, 1764 і 1773 гг.).
Вялікае пашырэнне ў тагачасным беларускім грамадстве мелі зборнікі павучанняў, слоў, пасланняў, казанняў і гутарак шматлікіх хрысціянскіх асветнікаў. У доўгім пераліку можна вылучыць знакамітыя творы Яфрэма Сірына, Іаана Златавуста, Ісака Сірына, аввы Дарафея, а таксама айчынных дзеячаў Кірылы Тураўскага, Кліма Смаляціча і інш. Цікавасць уяўляюць таксама кнігі відавочнага асветніцкага характару «Альфа і Амега», «Дыёптра», «Кветнік», «Брашна духоўнае» і г.д.
ФРАНЦЫСК СКАРЫНА I ЯГО ПАДРУЧНІКІ
З’яўленне першай беларускай друкаванай кнігі ў 1517 г. звязана з імем вядомага палачаніна Францыска Скарыны. Менавіта ён першым ва Усходняй Еўропе пачаў друкаваць кнігі для паспалітага люду, гэта значыць для ўсіх грамадзян. Жыццё Ф. Скарыны — гэта жыццё асветніка, які звязаў сябе з перадачай ведаў пра свет сваім сучаснікам і нашчадкам.
Першапачаткова ён сам мусіў прайсці шлях маральнага і інтэлектуальнага самаўдасканалення праз навучанне ў розных установах Беларусі і замежжа. Пачатковую адукацыю Ф. Скарына атрымаў у буйнейшым духоўным цэнтры тагачаснай Беларусі — родным горадзе Полацку. Гэты горад быў знакаміты сваёй старажытнай незалежнасцю,
24
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
гаспадарчай, царкоўнай актыўнасцю, багатай духоўнай спадчынай, велічнымі праваслаўнымі храмамі з іх кніжнапісьмовымі і мастацкімі традыцыямі, буйнымі бібліятэкамі і архівамі. Здаўна ў Полацку развівалася сістэма навучання моладзі. Менавіта таму тут узгадаваліся многія вядомыя асветнікі, у тым ліку святая Ефрасіння Полацкая, Ф. Скарына і Сімяон Полацкі.
Як мяркуюць даследчыкі, першапачатковую адукацыю Скарына мог атрымаць у Полацкім бернардзінскім манастыры, які дзейнічаў у горадзе з 1498 г. З’яўленне ў старажытным Полацку бернардзінскага манастыра было звязана з пашырэннем каталіцтва на беларускіх землях. Манаскі ордэн бернардзінцаў здолеў найбольш эфектыўна стварыць у старажытным Вялікім Княстве Літоўскім (далей — ВКЛ) сетку манастыроў, якія пачынаючы з XV ст. распачалі адукацыйную і місіянерскую дзейнасць. Менавіта ў Полацкім бернардзінскім манастыры Ф. Скарына мог вывучаць лацінскую мову (у той
Франак Скарыніч уПолацку (мастак Мікола Купава)
час яна не вывучалася ў праваслаўных школах Беларусі), бо, як паказала далейшае развіццё падзей, у наступныя гады ён ужо паспяхова карыстаўся гэтай мовай падчас навучання і працы за мяжой. Малаверагодна, што Скарына мог вывучыць гэту складаную мову самастойна ці праз кантакты з заезджымі гандлярамі.
Полацкія бернардзінцы мелі цесныя сувязі з Віленскімі братамі. Гэта магло паспрыяць пераезду Скарыны ў сталіцу ВКЛ — Вільню. Сваю пачатковую адукацыю Скарына, верагодна, пашырыў у Віленскай каталіцкай кафедральнай школе, якая была найбольш вядомай з усіх каталіцкіх школ у беларускалітоўскай дзяржаве. Тут ён завяршыў сваю школьную вучобу, пасля чаго прыняў рашэнне паступаць ва ўніверсітэт.
У тыя часы многія з выпускнікоў Віленскай кафедральнай школы працягвалі вучобуўКракаўскімуніверсітэце. Менавітатакое рашэнне прыняў і Ф. Скарына. У 1504 г. ён паступіў у Кракаўскі ўніверсітэт, які быў заснаваны яшчэ ў 1364 г., а пасля рэарганізаваны і зноў адкрыты
25
п|шнне ^«ii'eoiiX*^* 3 ЦврЧмлІ’НО 4 koJ>'ishhio йкзсллнче
| 1§'"\лніо йт(«л!ннк йксндкшіШ!»/ ЬвЫйЛедбльн ^сжірт іКаіті Чглолік Ь Г’НН !ІН,1ВСЛІ« ліл: JSfo'b'fFO
™.ufb • мм етын йлг Цшлг rwvw iicirjfus стыв niiutf йсталінЛяргь КНЛШмК H.IB1SHHW ЙСПрВлШю ^SfXoBHO лЛ йтелннмій jijxawii оаі’ідн • 54^,Hb?з««номг, cet^umi НійЬы.м» ^т'ыв^ стымн пеёкн лдны соташмі • Йнывл донюмн с\ыХг отіці. . Янйаіб пейті чдмн пеімйлКі чнтыін < НгктРЫе теже песнлмн Н^лві;: шцел^ьдд н^. йны^кожян іі«фк сг ■Лылйі 'ша е fJcMuuei» ТмЁімеснпя’ііолйноывМв ibmj г‘ »ное bwX'. тямю елнн5еячь Bios'! зеныкячч. * Мм Здкойьі^Ш'л ёоного л»лш гЛгттн йчнЭДі A*ty»
Псаліпыр 1517 г. — першае выданне Ф. Скарыны, якое пачынаецца прысвячэннем для мэт адукацыі і выхавання
ў 1400 г. Цесныя палітычныя стасункі паміж Польшчай і ВКЛ паспрыялі з’яўленню ў Кракаве студэнтаў з Беларусі, для якіх гэта быў самы блізкі, адносна танны і даступны з усіх універсітэтаў Еўропы. Таму колькасць ва ўніверсітэце студэнтаў родам з ВКЛ у часы Скарыны дасягала 2 %.
Кракаўскі ўніверсітэт знаходзіўся пад кантролем і ўплывам каталіцкай царквы і быў прызваны спрыяць пашырэнню каталіцтва на польскіх, беларускіх, літоўскіх, украінскіх і іншых землях. У той жа час з яго сцен выйшлі шматлікія асветнікі і рэфарматары, якія часам нават супрацьпастаўлялі сябе традыцыйнаму заходняму хрысціянству, як, напрыклад, Сымон Будны.
Ва ўступных дакументах Кракаўскага ўніверсітэта за 1504 г. з’явіліся запіс «Францыск, сын Лукі з Плоцка» (верагодна, памылка, маецца на ўвазе Полацк. — А.С.) і побач — запіс пра выплату ўступнага ўзносу ў 2 грошы. Падчас навучання Ф. Скарына жыў у адной з некалькіх бурсаў (інтэрнатаў), верагодна, у найстарэйшай бурсе ўніверсітэта — «Паўперум». Навучанне патрабавала ад студэнтаў адданасці і настойлівасці. Іх жыццё было даволі суровым і аднастайным, падобным на побыт манахаў — строгая рэгламентацыя заняткаў і працы, кантроль за вучэбным і вольным часам, апека і нагляд за студэнтамі.
26
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
,’S??
netM&u>otTi> божнл :■
, : ' ’ гг^ішй^ hw^**';
Кніга Прамудрасці Божай (Прага, 1518), якая ўваходзіла ў лік так званых вучыцельных кніг Бібліі
PcMSAPOGTH ЕОЖН, KHHW ПО ЯІШётСЫ • ЗЗІІОАН^ЕЫАОЖМ
М РЗСКЫН МЗЫКК. JLOKTOPOMS фршфійюм сксрннннымб gm Н0№. ІІЗШШЯО ГРШ полоцш
Многія студэнты жылі вельмі бедна, наймаліся на падпрацоўку да магістраў і прафесараў універсітэта.
Ф. Скарына паступіў на пачатковы факультэт універсітэта — факультэт вольных мастацтваў (арціум), альбо філасофскі факультэт. На працягу двух гадоў навучання (мінімальны тэрмін) малады палачанін вывучаў так званыя «сем вольных навук», у лік якіх тады ўваходзілі граматыка, рыторыка, логіка, арыфметыка, геаметрыя, музыка і астраномія. У сваіх пазнейшых выданнях Скарына апісваў гэту сістэму асветы, якая дазваляе атрымаць важнейшыя веды аб навакольным свеце і займець грунтоўную адукацыю. Шмат увагі студэнты надавалі таксама вывучэнню філасофіі Арыстоцеля і Платона, твораў антычных аўтараў Цыцэрона і Вергілія, а таксама лацінскай мовы.
Пасля завяршэння курса навучання ў Кракаўскім універсітэце Ф. Скарына выдатна здаў экзамен на ступень бакалаўра арціум. Гэта давала яму права працаваць педагогам і чытаць студэнтам некаторыя
курсы.
На гэтым навучанне Ф. Скарыны не скончылася. Ён вырашыў працягнуць сваю адукацыю ў галіне медыцыны. На жаль, сёння дакладна невядома, дзе ён набыў медыцынскія веды, бо ў італьянскім горадзе Падуя, дзе ён абараніў вучоную ступень доктара ў «лекарскіх навуках», навучанне ў той час афіцыйна не вялося. He выключана, што медыцыну ён вывучаў у тым жа Кракаве, дзе ў пачатку XVI ст. ужо дзейнічала медыцынская кафедра. Аднак гэта кафедра ў той час яшчэ не давала права абароны вышэйшай навуковай ступені, за якой Скарына мог скіравацца ў Падую.
27
Вынаходстба Букбара ў Беларусі
Аднак ён мог працягнуць сваё навучанне і непасрэдна ў Падуі, дзе многія з выкладчыкаў часова закрытага ўніверсітэта выкладалі ў хатніх умовах. На карысць гэтай версіі таксама сведчыць цікавасць Скарыны да батанікі і яго пазнейшая праца над стварэннем Каралеўскага саду ў Празе. Справа ў тым, што менавіта ў Падуі ў XVI ст. актыўна развівалася навука пра расліны (батаніка) і ў выніку быў заснаваны адзін з самых старажытных батанічных садоў у Еўропе. Скарына не мог не сачыць за актуальнымі навуковымі тэндэнцыямі падчас знаходжання ў гэтым горадзе. Як бы там ні было, але ў 1512 г. ён бліскуча вытрымаў экзамен на ступень доктара медыцыны ў праслаўленым Падуанскім універсітэце.
КНІГІ ОНЛАЙН
