Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
Фрагмент старажытнагрэчаскай вазы з выявай чалавека, які піша сцілусам па васкоўцы (мастак Дурыс, каля 500 г. да н. э.)
маглі мець розны памер: ад зусім мініяцюрных да вельмі вялікіх і амаль стацыянарных (да фармату A3). Адзін або абодва бакі
16
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
гэтых шыльдачак пакрываліся воскам, па якім можна было пісаць тэкст. Каб воск не раставаў і не цёк пры высокіх летніх тэмпературах, да яго нярэдка дадавалі ільняны алей, цвёрды жывёльны тлушч, шкіпінар або драўняную смалу і інш. Як фарбавальнік для воску часам выкарыстоўвалася вугляродная сажа (у асноўным чорнага колеру) або бярозавы дзёгаць, радзей — іншыя фарбавальнікі. На такім падфарбаваным воску тэкст чытаўся лепш.
Часта васкоўкі ўяўлялі сабой асобныя шыльдачкі, але нярэдка іх злучалі па некалькі — звязвалі скуранымі шнуроўкамі ці мацавалі прыбітымі скуранымі палоскамі, радзей — металічнымі завесамі. У выніку атрымлівалася нешта накшталт складня ці кнігі з дзвюх ці больш дошчачак. Найбольш пашыранымі былі двух і трохсекцыйныя васкоўкі, якія ўяўлялі сабой дыпціхі і трыпціхі. Па практычных меркаваннях (для аховы надпісаў) дошчачкі звязвалі паміж сабой такім чынам, каб палі з воскам з дзвюх суседніх дошак апынуліся ў сярэдзіне, але не прыціскаліся адно да аднаго.
Для пісьма выкарыстоўваўся адмысловы інструмент — стыло (пісала), якім літары прадрапваліся на паверхні воску. Стыло для васковак было завострана з аднаго боку, а з супрацьлеглага канца мела Тпадобнае пашырэнне, або шпатэль, — сплюшчаную і роўную частку, прызначаную для выраўноўвання воску і сцірання папярэдніх запісаў. Стыло звычайна рабілі з косткі (часам — са слановай косці), металу або, радзей, са шкла ці розных парод дрэва.
Дзякуючы даступнасці і зручнасці васкоўкі заставаліся ў выкарыстанні са старажытных часоў да Сярэдневякоўя, а ў некаторых рэгіёнах свету нават да пачатку XX ст.
Васкоўкі выкарыстоўвалі яшчэ старажытныя грэкі, рымляне і этрускі. Самая ранняя згадка пра іх у крыніцах датуецца V ст. да нашай эры і належыць грэчаскаму гісторыку Герадоту. Хаця яшчэ знакаміты паэт Гамер пісаў у «Іліядзе» (IX—VIII стст. да н. э.) пра традыцыю пісання на складных дошчачках (дыптыху ці складні), але пры гэтым ён не згадваў матэрыял
17
Вынаходсшба Букбара у Беларусі
паверхні аркуша. У гісторыі з Белерафонтам ён апісвае, як цар Тырынфа Прэт даў Белерафонту дошкускладзень з пасланнем да лікійскага цара Ксанфа.
У антычным свеце васкоўкі выкарыстоўваліся для самых розных мэт: для запісу нататак і заўваг, выканання школьных заданняў, вядзення рахункаў, заключэння дамоў, ліставання і інш. Іх даволі часта знаходзяць падчас археалагічных раскопак. Напрыклад, пры раскопках Пампеяў, пахаваных пад попелам Везувія, знайшлі безліч васковак. У некаторых дамах былі знойдзены цэлыя бібліятэкі з васковак — сотні невялікіх кніжачак, большасць з якіх складалася з некалькіх дошак.
У позняй Антычнасці васкоўкі нярэдка стваралі са слановай косці, пры гэтым прыгожа аздабляючы іх высокамастацкімі разнымі ўзорамі. У часы Сярэдневякоўя васкоўкі таксама выкарыстоўваліся не толькі для навучальных патрэб, але і ў царкоўным ужытку, напрыклад пры запісе імёнаў жывых і памерлых, за якіх замаўлялася служба
У Музеі кнігі Нацьіянальнай бібліятэкі Беларусі ладзяцца практычныя заняткі з дзецьмі па вывучэнні старажытных метадаў пісьма на васкоўках і іншых носьбітах
18
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
ўцэрквах. Выявы такіх васковак нярэдка можна бачыць на іконах і ў мініяцюрах старажытных рукапісаў.
У сярэдневяковай Еўропе нават назва найніжэйшага (пачатковага) узроўню адукацыі tabulistae паходзіла ад назвы васковак (ад лацінскага tabula — шыльдачка, таблічка). Гэта сведчыць пра значнае пашырэнне васковак у школьным ужытку.
Продкі сучасных беларусаў таксама карысталіся васкоўкамі. Гэта пацвярджаюць археалагічныя раскопкі, у выніку якіх былі зроблены дзве такія знаходкі. Сярод іх трэба назваць васкоўкі са старажытнага Брэста і Мсціслава. Вядома таксама кніга XVII—XVIII стст. з васковымі таблічкамі зпад Віцебска. Старажытная Брэсцкая цэра захавалася не цалкам, але па ёй можна меркаваць, што яна мела невялікі памер і пры гэтым вялікія бакавыя палі. Магчыма, яна была выраблена для вучнёўскіх запісаў.
Кавалачак воску, прамавугольнага ў сячэнні, быў знойдзены падчас раскопак на Верхнім замку ў Віцебску. Але ў цэлым старажытныя васкоўкі археолагі знаходзяць не часта, што звязана з дрэннай захаванасцю ў глебе іх драўлянай асновы. У той жа час даследчыкамі ў розных гарадах Беларусі знойдзена больш за 50 пісалаў XII—XIII стст., якія значна лепш захоўваюцца ў зямлі. Цікава, што сустракаюцца пісалы розных памераў. У сярэднім іх даўжыня складае 12—13 см, а часам сустракаюцца і каля 8 см у даўжыню. Гэта можа быць патлумачана іх прызначэннем для дзяцей, што вучыліся пісаць.
ПЕРШЫЯ РVKАПІСНЫЯ КНІГІ Ў ДАПАМОГУ ВУЧНЯМ
Першапачаткова рукапісныя кнігі вырабляліся з пергаменту, але гэта было складаным і дарагім вытворчым працэсам. Таму на пергаменце пісаліся пераважна самыя каштоўныя кнігі для патрэб вышэйшых свецкіх саслоўяў і духавенства. Па рукапісных пергаментных кнігах, безумоўна, таксама вучыліся, але маглі гэта сабе дазволіць толькі нешматлікія прадстаўнікі знаці і манахі, якія якраз і займаліся перапісваннем кніг.
Яркім прыкладам асветніцы старажытнасці з’яўляецца святая Ефрасіння Полацкая. Навучыўшыся ў маладым узросце чытанню па духоўных кнігах, князёўна стала вельмі разумнай, і слава пра яе мудрасць хутка разышлася па ўсіх гарадах. У далейшым яна сама
19
Чыстыя старонкі кніг нярэдка выкарыстоўвалі для практыкаванняў у пісьме. Старонка са старажытнага беларускага Псалтыра
занялася перапісваннем кніг, стварыла новыя школы для навучання грамаце — мужчынскую і жаночую.
У канцы XIV — XV ст. у Беларусі пачалі выкарыстоўваць новы, больш танны матэрыял, даступны для шырокіх слаёў грамадства, — паперу. Гэта істотна пашырыла магчымасці асветы і павялічыла колькасць створаных у тую эпоху помнікаў пісьменства. 3 таго
Нават старажытныя летапісы і хронікі выкарыстоўваліся для навучання.
Супрасльскі летапісны звод пачатку XVI cm. з некалькі разоў перапісаным алфавітам
20
ЯК ВУЧЫЛІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
часу кніга стала галоўным дапаможнікам для навучэнцаў. Шкаляры самі перапісвалі сшыткі з практыкаваннямі, карысталіся працамі папярэднікаў, але карысталіся і рукапіснымі кнігамі іншага прызначэння ў якасці падручнікаў. Яны спрабавалі па ўжо знаёмых літарах чытаць тэкст кніг, а на палях нярэдка рабілі запісы вучэбнага характару. На старонках многіх рукапісаў можна бачыць дапіскі накшталт «учебная дьячка Фёдора Роднонова».
Шмат на якіх рукапісных кнігах можна бачыць каліграфічныя практыкаванні на палях і свабодных старонках. Прычым такімі кнігамі маглі быць і кнігі Бібліі, і богаслужэбная літаратура, і летапісныя крыніцы. Напрыклад, падобныя прыпіскі сустракаюцца ў знакамітым Супрасльскім летапісным зводзе пачатку XVI ст., які ўключае Валынскі кароткі летапіс (сёння захоўваецца ў Расійскім дзяржаўным архіве старажытных актаў). У ім адразу пасля Аповесці пра Аршанскую бітву 1514 г. і Пахвалы князю Канстанціну Астрожскаму можна бачыць некалькі разоў перапісаны рознымі почыркамі кірылічны алфавіт. Відавочна, вольнае месца на старонках рукапісу выкарыстоўвалася для навучання грамаце.
РЭЛІГІЙНЫЯ КНІГІ ДЛЯ ПАТРЭБ АСВЕТЫ
Даследчыкі сведчаць, што да XVI ст. у Еўропе чытаць вучыліся найперш па богаслужэбных і «чэцьіх» царкоўных кнігах — Часаслове, Псалтыры, Евангеллі, Апостале і іншых рукапісных і друкаваных працах, якія адразу рабіліся падручнікамі не толькі для засваення асноў рэлігіі, але і граматы. 3за выкарыстання для патрэб навучання яны захаваліся да нашага часу найгорш у параўнанні з іншымі кнігамі, паколькі «зачытваліся да дзірак» і выводзіліся з ужытку.
Магчымасць выкарыстання Часасловаў для навучальных патрэб звязана з тым, што ў гэтай кнізе побач з паслядоўнасцю дзённых службаў змяшчалі яшчэ і месяцаслоў і некаторыя іншыя матэрыялы, пераважна даведачныя, якія маглі быць выкарыстаны для навучання. У сувязі з гэтым Часасловы былі вельмі папулярнымі ў Беларусі. Вядома нямала як рукапісных, так і друкаваных версій гэтай кнігі, якая нярэдка выкарыстоўвалася для навучання грамаце. Рукапісныя Часасловы ствараліся па ўсёй тэрыторыі нашай краіны, а друкаваныя выходзілі вельмі часта — праз кожныя годдва. Аднак зза іх
21
Нярэдка для практыкавання ў пісьме выкарыстоўвалі любы чысты кавалачак паперы
актыўнага выкарыстання ў навучальных мэтах захавалася Часасловаў вельмі няшмат.
Трошкі меншымі па аб’ёме, а таму нават больш прыдатнымі для навучання былі Часоўнікі. Яны перапісваліся і выдаваліся як асобна, так і з далучанай да іх Азбукай. У якасці прыкладу можна прывесці выданне Віленскай брацкай друкарні — Часоўнік з Азбукай, выдадзены бліпеня 1596 г. На тытульным аркушы выдання пазначана: «Часовннк, в нем же напредн Азбукм к наученню детем, хотяцнм разуметн пмсанме». Гэта выданне мела невялікі і зручны фармату восьмую долю аркуша, што адпавядала пашыранай практыцы выпуску падручнікаў для пачатковага навучання.
Азбука ў гэтым выданні складалася з 37 аркушаў і мела наступны змест: алфавіт у прамым і адваротным парадку (45 літар), алфавітны рад (па вертыкалі); склады з двух і трох літар; «А сня азбука от кннгн осмочастныя, снреч грамматнкнм»; залежны стан, часы дзеясловаў; арфаграфія; прыклады сказаў па алфавіце першых літар; малітвы; Вызнанне веры Першага і Другога Сусветных Сабораў і інш.; цытаты з прыпавесцяў; паданне Чарнарызца Храбра «Како составм с(вя)тый Кнрнл Фнлософ азбуку»; калафон. У параўнанні з Азбукай сам Часоўнік меў значна большы аб’ём — 104 аркушы.
22
ЯК ВУЧЫАІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
шл
нкнін’П?н«м UBCHHftK^tvn : ПрМ* Т^і помл'Ді нлсч >
ГДцічмтн rf&XN кшд.Кмс» првітн г«лк:н г а «ціл , Стьгк' ne Г&ТК. нйіуІмІ HtMilfkt НШ/ п лйнмті«*г» рдн;. Гн ло.нл^н
U дмлшм «r"» :8гглм «о^огн п' ЛАЦЛІОД^МЛАН • "• НІК.ЦЛ«»Я^« кІвінтхпНАлмімн мсн^Д» вжі» ntfww» пло» л^німтшы млп/ін ж? евнг» Б*Ь . рл*н лгАфімл п^ічтлгстн Т'Йлл нч'тнБіа th K^est ■ лрнДч ыі тСлвмві ІіДіМ Мв«А МіА К^ТН Н М^ГН . Г^ХНЛМА «*ПЛ ЛА* • 4'Л#М«*Лр<Л£ф/А »’¥•*’*•''
КНІГІ ОНЛАЙН
