КНІГІ ОНЛАЙН

Вынаходства Буквара ў Беларусі

Алесь Суша

Памер: 168с.

Мінск 2021

184.33 МБ

154
l№
EX	4
f ^1 ^ 0 I I t l{0 l^STl^ I F T I O N F M
IACOBI GRETSERL
$OCIE TATIS ІЕ S V* /
Editio Dec IM a. ' ^r
AccefTerunt Catonisdiflicha Qrjcolatinay^
ПАДРУЧНІКІ
ПЕРШАГА V ЕЎРОПЕ
MIHІСТЭРСТВA АДУКАЦЫІ
Адукацыйная камісія (поўная яе назва — Камісія нацыянальнай адукацыі, папольску: Komisja Edukacji Narodowej) — орган дзяржаўнага кіравання сістэмай адукацыі і выхавання, заснаваны сеймам Рэчы Паспалітай у 1773 г.
Адзін з першых падручнікаў грэчаскай мовы Якуба Грэтсера (Вільня, 1604)
З’яўленне Адукацыйнай камісіі было выклікана забаронай Папам Рымскім дзейнасці ордэна езуітаў, які да таго быў найбуйнейшым арганізатарам навучання на землях Рэчы Паспалітай. Яго ліквідацыя магла б прывесці да калапсу ў навучальнай сферы. У выніку рашэннем урада ўсе навучальныя ўстановы і іншая ўласнасць забароненага ордэна езуітаў былі перададзены пад кантроль навастворанай Адукацыйнай камісіі, якая распачала шырокую рэформу сістэмы адукацыі ў Рэчы Паспалітай. Фактычна гэты дзяржаўны орган стаў першым у Еўропе Міністэрствам адукацыі, першай афіцыйнай структурай з функцыямі цэнтральнай школьнай улады. Яе праца ў 1773— 1795 гг. прывяла да рэальных змен у свядомасці грамадства, пераходу ад традыцыйных мадэляў у адукацыйнай дзейнасці да навукова асэнсаваных і практычна вывераных методык і практык. Дзякуючы рэформам Адукацыйнай камісіі асвета ўпершыню атрымала свецкі характар і выйшла зпад поўнага кантролю царквы.
У стварэнні камісіі прымалі ўдзел вядомыя асветнікі, многія з якіх мелі беларускае паходжанне, — Гуга Калантай, Ігнацый Патоцкі, Рыгор Пірамовіч, Ян Снядэцкі, Яўхім Літавор Храптовіч і інш. Першым старшынёй (кіраўніком) камісіі стаў віленскі біскуп Ігнацый Якуб Масальскі, які паходзіў з Гродзеншчыны. Кіруючыся інтарэсамі
155
Вынаходстба Букбара у Беларусі
Першы кіраўнік Адукацыйнай камісіі Ігнацый Якуб Масальскі (мастак Францішак Смуглевіч)
Заснавальнік і першы кіраўнік Таварыства пачатковай кнігі Ігнацый Патоцкі (мастак Аляксандр Кухарскі)
патрыятычных колаў шляхты і гараджан, што спрабавалі вывесці краіну з эканамічнага і палітычнага крызісу, Адукацыйная камісія ажыццявіла рэформу школ і ўніверсітэтаў у духу ідэй Асветніцтва.
Пры падтрымцы I. Я. Масальскага змены адбыліся не толькі ў сістэме сярэдняй і вышэйшай адукацыі, але і ў справе пачатковай асветы. На тэрыторыі ВКЛ актыўна стваралася сетка пачатковых школ пры каталіцкіх касцёлах і ўніяцкіх цэрквах. Гэтыя парафіяльныя школы забяспечвалі навучанне ўжо не толькі буйной шляхты і гараджан (якія раней вучыліся пры буйных храмах і манастырах, у брацкіх і прыватных школах), але і сельскага насельніцтва, што было вялікім дасягненнем у дэмакратызацыі адукацыі.
3 мэтай падрыхтоўкі і выдання якасных падручнікаў на самым пачатку дзейнасці камісіі ў 1775 г. было створана Таварыства пачатковай кнігі, на чале якога стаў Ігнацый Патоцкі. У якасці важных патрабаванняў да новых падручнікаў называліся іх даступнасць для разумення моладдзю і ўключэнне акрамя асноўнай часткі для вучняў таксама і метадычнай часткі для настаўнікаў, якая магла быць і большай паводле памераў.
156
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
Выбар найлепшага падручніка ажыццяўляўся, як і сёння, на конкурснай аснове. Патэнцыйным аўтарам падручнікаў было прапанавана дасылаць свае рукапісы ў Адукацыйную камісію, дзе сярод іх пасля вывучэння ўсімі членамі гэтага дзяржаўнага органа абіраўся і зацвярджаўся найлепшы. Яго і накіроўвалі ў друк. Першыя па часе Буквары новага тыпу, якія пабачылі свет у Кракаве і Варшаве, прызначаліся не толькі для Польшчы, але мелі пашырэнне і на тэрыторыі ВКЛ. Аднак у хуткім часе тут з’явіліся і ўласныя падручнікі.
Адным з іх стаў Буквар для вучняў парафіяльных школ у ВКЛ — «Elementarz dla malych dziatek nowym sposobem y uzytecznym osobliwie dla szkol parafialnych ulozony za dozowleniem zwierzchnosci roku 1791...» («Буквар для малых дзетак, складзены новым і зручным спосабам, асабліва для парафіяльных школ, з дазволу старэйшых у 1791 г....»). Гэты Буквар, як і большасць падручнікаў часоў Адукацыйнай камісіі, быў надрукаваны на польскай мове. Ён быў выпушчаны ў Вільні акадэмічнай (універсітэцкай) друкарняй і меў невялікі памер — 32 аркушы.
ROZDZ1AL Г.
О Littrach і ith jkladaniu, a^bcde?fghij KLMNOPQRS TUVWXYZ.
FR2EMOW^
XTZ Yckowatw dobri, zawiflo od Sobryck ‘peat?
tkow. Dobre poczqtkifq, ktdre jztzepiq grunt dobry to Do fey czyniqc tq i doucip^ i cnotliw^ Dobre poczqikifq, blare fiawiq przid oczy Ciab* czym Jif uzytecznin baton! maze, czym zyc wygodnie czym Ju/оіег drugick zdrowie ratowact abytak Cziowith zDufzy i z Ci ata zlozony uczyfrfy i J obit i drugim bydz uzytecznym.
Poczqtki wychowania biorq od Elemertarza, ktdtry iclli iylko ma za cel nautzac czytac, czyni krzywd^ Dztet^ctu; bo czemuz Dzucn uczqc flf czytai, me moit jig ucxyd poznawac i yaw^tac tych rzcizy, itoreby mu Jif zgodzity na cait iycie^
Dla czego Elementirz ten zatnyka wielotMi potzqtki. IV pierwfxym Rozdzhle fluzy do pozuama Liter, uh fliadania i czytania Pifina. Pr^dzey i iacniey niuczvlby czytac Bakafarz, gdyby razem pijac uczyA abo kazqc jttckym picritr. po Littrach wudzii, albolitez rpkqfwoiq, r^ Dzieti^cia uiqwfzy, z Him razem pifzqc, pdktfy fame Dzieci^cia r{ka mtwprawii botahiprfdzcy poymie Litery, i anyth do wyt aZtnia my 11; jwych zaiyir, Po paznaniu Liter uczyc poznawac liczb{, kt drey tacnuy nauczy ukazuiqc na Tablicu tub na Papierze, ntz x KjiqUth Dru> gi Rozdztalfluiy dp Modlitwy, ktdrey kazac taxyd ft na pami^c, aby i biz Kftqzki umiaio Dziecu chwalid Pana BOGA. Traeci Kozdziil fiuiy do poznama Mary i Obycftatov. Rzeczy wnim zawarte kazad Dzitci^ciu fwoitmi flowy mowic, xadaiqc mia pytania. ^c^wartym Ro^dzUle daie fit wia■>mole o Gofpodarftw'e, a w Pi^tym o zachouvaniu xdrowta ktdrt oba Rozdzia/y, aby nietyiho czytaf» Dziecie, ale tei rozwmato i pamtftato, czynii mufy littnt, i kazac /waitmi flawy mdu)i& Sprawl to w mm ciehauiosd, a zatyniwi^kjzaochct^ poxnania tych rteczy i w czafie ptzyteudzenia do ftutket, Me fib one Kadunek aziitinny, ktory zdolnym bydZ/qdzq do paideia Taietnttit Boflucit pod way fly nawtt vic ppdpadasqcych. ’ ROZ
AABCDEEFGHIKLLMNOP, ^ QRSTUVWXYZ.
aaqb^de^fghijkllmntiopqrfss tuvwxyzzz ,?;•!;&
AABCDEEFGHnKL.€MNi.fQR t " STUVWXYZ.	'
d4BCDE£FGHl£KLLMNQ PQ'R&TOPWXrZ.
aaqbccdetfghijklbmfo^ j tuvwxysxst.
«Буквар для малых дзетак, складзены новым і зручным спосабам, асабліва для парафіяльных школ...» (Вільня, 1791)
157
Вынаходстба Букбара § Беларусі
У адпаведнасці з поглядамі эпохі Асветніцтва падручнік павінен быў выконваць задачы не толькі навучання, але і выхавання ўмаладых людзей маральных якасцей. У прадмове да выдання можна чытаць: «Пачаткі выхавання ідуць ад Буквара, які, калі б толькі меў за мэту навучаць чытанню, то чыніў бы шкоду дзіцяці; бо чаму ж дзіця ў навучанні чытанню не можа вучыцца спазнаваць і запамінаць тыя рэчы, якія яму спатрэбяцца на працягу ўсяго жыцця».
У адпаведнасці з гэтым падыходам быў сфарміраваны і змест «Буквара» 1791 г. Першы — азбучны — раздзел уключаў звесткі пра літары алфавіта і іх складанне ў склады і словы. Дзякуючы засваенню гэтай часткі вучань павінен быў на базавым узроўні навучыцца прынцыпам чытання і пісьма. Пры гэтым складальнікі адзначалі: «Хутчэй і зручней настаўнік навучыў бы чытаць, калі б разам і пісаць вучыў альбо загадаў сухім пяром па літарах вадзіць, альбо таксама калі б рукой сваёю ўзяў руку дзіцяці і разам з ім пісаў, пакуль сама дзіцячая рука не ўправіцца: бо так і хутчэй зразумее літары, і пачне іх ужываць для выражэння сваіх думак». У другім раздзеле кнігі былі прадстаўлены найважнейшыя хрысціянскія тэксты (найперш малітвы), якія завучваліся на памяць. Трэці раздзел прызначаўся для спасціжэння асноў веры і звычаяў, якія прапаноўвалася абмяркоўваць і засвойваць у дыялогу. У чацвёртым раздзеле прыводзіліся звесткі пра родную краіну, а ў пятым — пра ўмацаванне і захаванне здароўя.
Відавочна, што гэта былі ўжо падручнікі зусім новага пакалення, новага часу. Яны адлюстроўвалі змены ў грамадстве, а з іншага боку — вялі да новых змен, стымулявалі далейшую мадэрнізацыю грамадства. На патрэбы выпуску вучэбных выданняў ствараліся новыя ці абнаўляліся ранейшыя друкарні. У прыватнасці, дзякуючы намаганням кіраўніка Гродзенскай каралеўскай эканоміі Антонія Тызенгаўза ў 1774 г. была створана свецкая (каралеўская) друкарня ўГродне. Аснову матэрыяльнай базы для яе забяспечыла перавезеная з Вільні частка абсталявання Віленскай друкарні езуітаў. Для эканамічнай і матэрыяльнай падтрымкі пры друкарні была створана буйная словалітня, якая забяспечвала не толькі мясцовую, але таксама віленскія і варшаўскія друкарні. Усё гэта рабілася, як засведчана ў праекце адкрыцця Гродзенскай друкарні, для выдання Буквароў і рэлігійнай літаратуры.
158
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
БУКВАРЫ «ЖЫВЫХ» ЗАМЕЖНЫХ МОЎ
Пашырэнне міжнародных кантактаў грамадзян ВКЛ, актывізацыя эканамічнага і культурнага супрацоўніцтва з многімі краінамі свету вымагалі падрыхтоўкі спецыялістаў з добрым веданнем замежных моў. Але калі ў Сярэдневякоўі і ў перыяд ранняга Новага
часу асноўнай мовай міжнародных камунікацый была лацінская, то ў часы Асветніцтва ёй на змену прыйшлі «жывыя» нацыянальныя мовы: найперш французская, а таксама нямецкая, англійская, іспанская і галандская.
На працягу многіх стагоддзяў задача вывучэння замежных моў вырашалася нашымі продкамі або праз накіраванне юнакоў па веды за мяжу, або праз індывідуальныя ўрокі замежных настаўнікаў і гувернёраў, або праз навучанне па замежных падручніках. Аднак у нейкі момант крытычная вага запатрабаванасці ў навучанні замежным мовам была пройдзена, і ў ВКЛ пачаўся выпуск уласных падручнікаў для пачатковага навучання замежным мовам.
У перыяд дзейнасці Адукацыйнай камісіі многія з такіх падручнікаў былі выдадзены
ў Вільні — адным з цэнтраў асветы і культуры. Вобраз даўняга беларускага Найчасцей падобныя Буквары выдаваліся студэнта каля будынка друкарняй Галоўнай школы ВКЛ (Віленскага Полацкага калегіума ўніверсітэта).
У тагачаснай Цэнтральнай і Усходняй Еўропе найбольшае пашырэнне мелі французская і нямецкая мовы. Адпаведна падручнікі менавіта гэтых моў былі самымі запатрабаванымі ў беларускім грамадстве. Так, у адной толькі Віленскай акадэмічнай друкарні ў 1762— 1791 гг. выйшла пяць выданняў падручніка «Grammatyka niemiecka... z pzrydatkiem wokabul, rozmow, bajek, listow» («Нямецкая Граматыка... з дадаткам вакабулаў, размоў, баек і лістоў») Ёгана Крыштофа Готшэда і не менш сямі выданняў «Граматыкі французскай мовы» (1774—1796 гг.). Аднак нельга ў поўнай меры назваць іх Букварамі. Гэтыя выданні, хаця і мелі невялікі фармат (у «васьмёрку»), але былі