КНІГІ ОНЛАЙН

Вынаходства Буквара ў Беларусі

Алесь Суша

Памер: 168с.

Мінск 2021

184.33 МБ

124
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
Супрасльскі Дабравешчанскі манастыр на фота 1870—1880 гг.
3	пачатку XVII ст. манастыр стаў адным з важных асяродкаў уніяцкага ордэна базыльянаў. Але найбольшай магутнасці ён дасягнуў у пачатку XVIII ст., калі ў ім знаходзілася галоўная рэзідэнцыя гэтага ўніяцкага ордэна (з 1722 г.), а таксама і рэзідэнцыя Кіеўскіх (уніяцкіх) мітрапалітаў. У той час манастыр стаў сапраўдным цэнтрам развіцця культуры, мастацтва, асветы, кнігадруку ды наогул духоўнага жыцця краю. Пры манастыры дзейнічала (з перапынкамі і пераўтварэннямі) духоўная школа. Шырокую вядомасць атрымала і манастырская бібліятэка, у якой захоўваліся сотні каштоўных рукапісных і старадрукаваных кніг. Яна стала адной з найбуйнейшых бібліятэк ВКЛ, кнігі з якой выдаваліся для чытання і царкоўным, і свецкім асобам. У XVIII ст. манастыр значна папоўніў бібліятэку пераважна за кошт кніг, у тым ліку надрукаваных у Супрасльскай друкарні, якая мела манапольнае права выпускаць і распаўсюджваць некаторыя выданні для ўніяцкай царквы. Сам Супрасль заставаўся адзіным месцам, дзе выдаваліся кнігі на беларускай мове.
Супрасльская друкарня стала ў некаторай ступені спадчынніцай традыцый Віленскай базыльянскай друкарні, атрымала ад яе некаторае абсталяванне і друкарскія матэрыялы. Напрыклад, вельмі цікава, што можна бачыць адну з гравюр з віленскага «Буквара» 1691 г.
125
ВынахоЭстба Букбара у Беларусі
у самым першым уласна супрасльскім выданні (калі не лічыць віленскасупрасльскі Служэбнік 1692—1695 гг.) — у «Жнтнн преподобного отца нашего велнкаго Онуфрня царевнча Перскаго» 1696 г.
Хаця Супрасльскі манастыр і знаходзіўся на самым захадзе беларускага этнічнага арэала, але ён і яго друкарня сталі аднымі з галоўных апорных пунктаў усходняй традыцыі ў ВКЛ. Ад самага засна
Дабравешчанская царква ў Супраслі ў наш час
вання ўканцы XVII ст. друкарня выпускала кірылічныя выданні, у тым ліку і Буквары (наогул у часы існавання ВКЛ у Супраслі не выйшла ніводнага польскамоўнага Буквара). Пасля некаторага перапынку ў сувязі з падзеямі Паўночнай вайны праца друкарні была адноўлена мітрапалітам Львом Кішкам,які імкнуўся захавацьусходнія пачаткі ў культуратворчай дзейнасці ўніяцкай царквы. Мітрапаліт дамогся прыняцця пастановы «з дакладнасцю захоўваць старажытныя абрады грэчаскай царквы і забараніў называць служэбнікі імшаламі, а паўуставы — брэвіярыямі».
Менавіта падчас мітрапаліцтва Л. Кішкі ў Супраслі быў надрукаваны і першы ў гэтай друкарні
Буквар. Ён меў назву «Буквар языка славенскаго, чтенмю, пнсанмям оучнтнся хотяіцнм в полезное руковожденне. йздася в обнтелн Бл(а)говеіценмя прес(вя)тыя Б(огородн)цн, тіцаннем нноков чнну с(вя)т(аго) Васнлня Велнкаг(о) в Супраслю лета от рождеств(а) Х(рнсто)ва 1715».
Гэта невялікая кніга (36 аркушаў) мела даволі традыцыйны змест. У ёй зноў бачны сляды «невядомага» віленскага «Буквара» 1691 г. Выданні вельмі падобныя па сваім змесце. Справаўтым, што на адвароце тытульнага аркуша кнігі змешчана ўсё тая ж гравюра Хрыста Пантакратара, што была ў першым базыльянскім Буквары з Вільні. Такім чынам, супрасльскія базыльяне нават у візуальным плане
126
ЯК ПАУСТААА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
працягвалі старажытную традыцыю, імкнучыся ўводзіць як мага менш новых элементаў.
У той жа час падручнік 1715 г. (услед за выданнем 1691 г.) меў і некаторыя адрозненні ад першых Буквароў. У яго былі ўключаны ранішнія малітвы «отрочатн», «Гнмны в неделю на оутрнн...», «споведь повшехная», «чнсло» (табліца кірылічных літар для абазначэння лікаў).
Наступны вядомы сёння супрасльскі «Буквар» датуецца 1727 г. Ён меў падобны змест і аналагічную назву, аднак быў трошкі большым паводле аб’ёму — складаўся з 40 аркушаў. Уключаў ужо традыцыйныя раздзелы з алфавітам, складамі, словамі пад цітламі, малітвы, гімны, Вызнанне веры, пералікі запаветаў, таінстваў, грахоў, дабрадзейных і міласэрных учынкаў і г.д. У «Буквар» увайшло таксама вельмі важнае ў дыдактычным сэнсе «Наказанме детем, како чтнтн роднтелей». Што цікава, у назвах і змесце некаторых раздзелаў сустракаюцца відавочныя беларусізмы. Адчуваецца і некаторы ўплыў уніяцкай рэлігійнай традыцыі. Напрыклад, у склад
Ш4#мм»<«#іт«® :^й^»;
2 sk к 6 і га ;
• нлн ПнгАмнд. О SI 16 г П ai s: *з і й к л u н о; •н г с т s ф х б;
і іп ш л п ь « 2ю Ы Й A o a t! $ е r. ? *• с в г Д t к S 3 ^; *'І Н К Л М Н 0 fl | t j пт «у tf ф х w tj ч ш qij oi ы 4 ’t g « a w a J • ° § f * *• < 2 $•»•*#<№««»•••«•••41
Старонка з літарамі кірыліцы ў «Буквары» 1715 г.
падручніка была ўключана «Лнтання нлн оумеленное м(о)ленне к Прес(вя)тей Д(е)ве М(а)рнн Б(о)городнцн», якая не магла б з’явіцца
ў праваслаўным выданні.
Вельмі падобнымі да папярэдняга былі супрасльскія Буквары 1754 і 1761 гг. У цэлым выданні 1727, 1754 і 1761 гг. адрозніваліся вёрсткай, невялікімі зменамі ў пераліку тэкстаў. 3 найбольш заўважнага можна згадаць, што толькі ў «Буквары» 1727 г. была ўключана так званая заключная малітва, у той час як Буквары 1754 і 1761 гг. змяшчалі кароткі Катэхізіс — «Навуку для дзяцей». У апошнім з названых Буквароў з’явілася адсутная раней «Песнь Богороднце Лукн»
127
Вынаходсшба Букбара у Беларусі
ШІНШ4Ш# ^^ ^^^^^ФФ ФФ§ 4^*
КС
у« мзмкл ж ^^goAaK6HCK «іго.
^Зф« й»МІКІ Н nHt.WU 5¥' <
"‘"	,.	V’e'®**
Л(^НО«|&ОМ*ЖД8»«Ь ЦфІО
ч^я
^t§
THfA ^ОТАфМ, si no
^S
Мі§4*я БлГОьІф}** П^СТМА g4> ^tl БцДІ ТфАННМ Н«окшв|Й«$»|Н* <^ф§ Чнм^с’: ЕліНЛідАІмў: ^ф§Я«» «<Фп S^^S®??^
^tn ;с£п?ЗсАЙ @т^ ^l Мт. s e3>r.; Xo.lfltg* ^•фІ!_____ffe_____.ojt ^Ф «ccsscejw^s^c^iQ 5
^Ф<^ФФФФФФФ1Ф>$^
^2
БЙКВЯСП
л а е е н с к A г ож I $ ^^ІТ(ЖА Н fiMUHU O^MH^jj^ > ^
МрГНХА ^СТА!'ІНМ, в IIO'J^ У^/^ное р^сосо^Допь ^jiwA",' ,J0“™"3g| ЖСКПГШСКОН да ^? ТЦЫіНМЙ НноКюві Э1 тішл ст го Едіілм Емнмг'о.
^^ЯБгл ш'РапДнт»* X",»;V^2; / ♦ 4 *	.	№
\ 4 W*#^^'^^ ’ Ф W* ^ fJ^itfitf^4tf4tf^
Тытульны аркуш «Буквара» 1754 г.
Тытульны аркуш «Буквара» 1761 г.
і «славословне», але прапала Вызнанне праваслаўнай веры паводле Амброзія Медыяланскага.
Можна заўважыць і некаторае адрозненне ў мастацкай аздобе
Буквароў. Так, галоўнымі мастацкімі элементамі кожнага з гэтых выданняў з’яўляюцца тытульны аркуш у рамцы з наборнага арнамен
ту, адваротная старонка тытула з гравюрай Багародзіцы і маленькага Хрыста, а таксама ксілаграфічныя застаўкі, канцоўкі і ініцыялы. I ўсё ж гравюры некалькі адрозніваюцца між сабой. Напрыклад, у «Буквары» 1761 г. на адвароце тытула была змешчана гравюра меншага памеру, чым у папярэдніх выданнях. Яна заняла толькі частку старонкі, а вызваленае месца засталося для «малітвы Багародзіцы».
128
ЯК ПАУСТАЛА БЕААРУСКАЯ БУКВАРНАЯ ТРАДЫЦЫЯ
Выява Багародзіцы (магчыма, Супрасльскай) у «Буквары» 1761 г.
Паводле меркаванняў даследчыкаў, гравюры Багародзіцы ўБукварах з Падляшша былі створаны пад уплывам цудатворнай іконы Маці Божай Супрасльскай, якая не захавалася да нашых дзён. Пры гэтым вобразы на гравюрах маюць рысы народнай творчасці. Характэрны для ўніяцкага мастацтва сінтэз традыцый заходняга натуралізму і ўсходняй духоўнасці прывёў да большай этнаграфічнасці, народнай прастаты і даступнасці вобразаў, нібы створаных сельскімі мастакамісамародкамі. Награвюры Багародзіцы адлюстраваны не бесцялесны і недаступны вобраз з праваслаўных ікон, але і не натуралістычная карціна з каталіцкіх касцёлаў. Перад намі абагульнены тып рэальнай маці з дзіцём, доб
рай, пяшчотнай і эмацыйнай, у якім лёгка ўгадваюцца рысы беларускай жанчыны.
Сёння вядома імя аднаго з мастакоўгравёраў, які працаваўу Супраслі якраз у сярэдзіне XVIII ст., калі выходзілі названыя Буквары, — Павел Камар. На думку В. Шматава, менавіта ён мог быць аўтарам гравюры Багародзіцы ў «Буквары» 1761 г.
Першыя тры супрасльскія Буквары з’яўляюцца вельмі рэдкімі і захаваліся ў адным асобніку кожны. «Буквар» 1715 г. зберагаецца ўЛьвоўскай нацыянальнай навуковай бібліятэцы імя В. Стафаніка, выданне 1727 г. — у Бібліятэцы Расійскай акадэміі навук, а падручнік 1754 г. — у Бібліятэцы Урублеўскіх Літоўскай акадэміі навук. I толькі «Буквар» 1761 г. можна знайсці адразу ў дзвюх бібліятэках свету: у Расійскай нацыянальнай бібліятэцы ў СанктПецярбургу і ў Расійскай дзяржаўнай бібліятэцы ў Маскве. Апошні з іх паходзіць са збору Маскоўскага Публічнага і Румянцаўскага музея, пра што сведчаць дарагая вокладка з мармуровай паперы блакітнага колеру і гербавы экслібрыс на форзацным аркушы.
129
Вынаходстба Букбара ў Беларусі
САМЫ СТАРАЖЫТНЫ АЙЧЫННЫ БУКВАР, ЯКІ ЗАХАВАЎСЯ Ў БЕЛАРУСІ
На вялікі жаль, першыя выданні Буквара не захаваліся на радзіме. Хаця Беларусь можа лічыцца радзімай выдання з такой назвай, але нашы суайчыннікі, на жаль, амаль не маюць магчымасці пабачыць самыя раннія выданні гэтай кнігі. Храналагічна першым айчынным выданнем Буквара, якое можна адшукаць у беларускіх зборах, з’яўляецца віленскае выданне 1767 г.
На час яго стварэння ўжо канчаткова сфарміравалася мясцовая рэдакцыя Буквара царкоўнаславянскай мовы. Пры гэтым яна атрымала пашырэнне як у праваслаўным асяроддзі, так і ва ўніяцкім. Праваслаўныя Буквары выдаваліся ў Вільні, Еўі, Куцейне і Магілёве, а ўніяцкія — у Супраслі і Вільні. Знайсці істотныя адрозненні паміж імі для неспецыялістаў вельмі складана. Значна больш яны адрозніваліся ад замежных (напрыклад, расійскіх і польскіх) Буквароў, чым між сабой.
«Буквар» 1767 г. грунтаваўся на традыцыях часоў Скарыны і Фёдарава, Мамонічаў і Зізаніяў. Ён вельмі нагадваў і першы еўеўскі «Буквар» 1618 г. Нават яго назва мала чым адрознівалася: «Букварь языка славенскаго чтення м пнсання оучмтмся хотяіцмм в полезное руковожденне». Але асабліва моцнай была яго сувязь з уніяцкімі супрасльскімі выданнямі Буквара, якія выходзілі ў 1715, 1727, 1754 і 1761 гг. Былі ў яго папярэднікі, што выходзілі ў той жа Віленскай друкарні Траецкага манастыра, аднак захаваліся з іх толькі адзінкі. Тым больш каштоўным з’яўляецца кожны захаваны асобнік навучальных выданняў таго часу.
У адпаведнасці з прынцыпамі літараскладальнага метаду і практыкай папярэдніх Буквароў пабудавана і структура выдання 1767 г. У самым яго пачатку быў змешчаны алфавіт: пералік вялікіх і малых літар. Верагодна, для лепшага запамінання таксама быў пададзены пералік літар у адваротным парадку: ад «іжыцы» да «аз». Пасля засваення алфавіта Буквар прапаноўваў прыступіць да складання літар у простыя двухлітарныя склады («ба», «бе», «бі», «бо», «бу»...)> а затым і ў трохлітарныя («бла», «бле», «блі», «бло», «блу»...).