Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
«НАВУКА» ЛАЎРЭНЦІЯ ЗІЗАНІЯ
Важнай з’явай у гісторыі адукацыі ў Беларусі стала стварэнне вядомым беларускаўкраінскім асветнікам Лаўрэнціем Зізаніем (пры ўдзеле яго брата Стафана) новай рэдакцыі падручніка для пачатковага навучання. Названая праца была выдадзена ў Вільні ў 1596 г. пад назвай «Наука ку чнтаню м розуменю пнсма словенского». Гэта кніга стала першым ва ўсходнеславянскай выдавецкай практыцы аўтарскім Букваром.
Падручнік грунтаваўся на папярэдніх выданнях «Азбукі» I. Фёдарава, але і меў істотныя адрозненні. Ён прадугледжваў новы падыход у разуменні прынцыпаў пачатковага навучання, які спалучаў мінімальнае навучанне правілам славянскай мовы з аб’ёмнай слоўнікавай і катэхетычнай часткамі. Першапачатковая (навучальная) частка выдання была надзвычай кароткая і абмежавана толькі трыма старонкамі тэксту. На іх былі змешчаны славянскі алфавіт і склады з дзвюх і трох літар. Звяртае на сябе ўвагу незвычайная падача алфавіта. Ён даецца не толькі ў форме традыцыйнага пераліку літар у выглядзе спіса на некалькі радкоў, але таксама і ў вертыкальнай форме — у выглядзе слупкоў па чатыры літары ў кожным.
Пачынаючы з адварота другога аркуша (чацвёртай старонкі) укнізе апублікаваны малітвы і Вызнанне веры (Сімвал веры), якія разам займаюць яшчэ пяць старонак. Аднак асноўны аб’ём выдання складаюць іншыя часткі, змясціць якія ў падручніку, відавочна, было аўтарскім рашэннем братоў Зізаніяў. Гаворка ідзе пра «Лексіс» і кароткі «Катэхізіс». Такое рашэнне трэба прызнаць вельмі арыгінальным, але ніяк не выпадковым. Хутчэй за ўсё, яно было зроблена свядома і было абсалютна абгрунтаваным.
45
Лаўрэнцій Зізаній (у цэнтры) на багаслоўскім дыспуце (мініяцюра XVII cm.)
Найвялікшай часткай кнігі, якая займае ажно 67 старонак, стаў «Лексмс снреч речення, вькратьце сьбранны н нз словенскаго языка на простый рускпй днялект пстолкованы Л. Z. (Л. Зізаніем. — A. С.)». Ён уяўляў сабой вялікі царкоўнаславянастарабеларускі слоўнік на 1601 слова. Складальнікам слоўніка лічыцца Лаўрэнцій Зізаній, які, безумоўна, карыстаўся не толькі ўласнымі ведамі, але і алфавітнымі дапаможнікамі, азбукоўнікамі, друкаванымі грэчаскімі і лацінскім слоўнікамі, а таксама творамі старажытных і сучасных аўтараў. Кароткі «Катэхізіс», які знаходзіўся ў канцы «Навукі», быў складзены С. Зізаніем (пра яго згадвалася вышэй).
Падручнік братоў Зізаніяў мае відавочную пераемнасць ад першых беларускіх выданняў Ф. Скарыны. Нават у аздобе можна бачыць, што пры яго друку выкарыстаны клішэ віленскіх выданняў беларускага першадрукара — яго знакамітыя застаўкі і ініцыялы ў рамках.
Адной з незвычайных характарыстык «Навукі» з’яўляецца яе вялікае пашырэнне і добрая захаванасць. Гэта адзіны падручнік з ранніх беларускіх выданняў, які дайшоў да нас у адносна вялікай колькасці асобнікаў (тым не менш ніводнага з іх у Беларусі не захавалася). Да нядаўняга часу былі вядомы 12 асобнікаў выдання (многія з іх захаваліся не цалкам). У 2017 г. у Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі экспанаваўся яшчэ адзін асобнік з прыватнай калекцыі, не вядомы і не апісаны раней у бібліяграфіі.
Дакладна вядома, што «Навука» знаходзілася ва ўжытку беларускіх школ, ёю карысталіся як падручнікам. Пра гэта сведчаць і некаторыя запісы на захаваных асобніках. Напрыклад, у Расійскай дзяржаўнай бібліятэцы зберагаецца адзін з асобнікаў, на якім вучні пакінулі свае запісы (скорапіс XVII ст.) на старабеларускай, царкоўнаславянскай і польскай мовах. Акрамя тлумачальных запісаў накшталт «kaftan; sila welika; маестат, пр(е)стол», можна сустрэць і жартаўлівыя вучнёўскія дапіскі (напрыклад, прыпіска «уракь» пасля надрукаванай
46
ЯК ВУЧЫЛІСЯ НАШЫ ПРОДКІ ДА БУКВАРА
у кнізе сігнатуры Дд), а ў адным месцы нават пазначана імя чытача (шкаляра): «Але^й Шепель».
«Навука» Л. Зізанія стала першым аўтарскім падручнікам у ВКЛ. Яна стала першай навучальнай кнігай, складзенай не проста адным з выдатных дзеячаў айчыннай культуры, але і прафесійным педагогам, лексікографам, які доўгі час працаваў дыдаскалам (настаўнікам) у Львоўскай, Брэсцкай і Віленскай брацкіх школах. Менавіта вопыт практычнай працы ў Брэсцкі перыяд яго дзейнасці (1592—1595) дазволіў скласці гэты падручнік з улікам тагачасных дасягненняў педагагічнай думкі таго часу.
ГРАМАТЫКІ
Для больш глыбокага навучання мове выкарыстоўваліся спецыяльна распрацаваныя кнігі — Граматыкі. Яны прадугледжвалі дэталёвае апісанне правілаў пісьмовай мовы і сведчылі пра высокі ўзровень развіцця мовазнаўчай навукі. Менавіта адсутнасць падобнага выдання была прычынай крытычных выказванняў і папрокаў у дачыненні да царкоўнаславянскай мовы, што ў вачах заходніх палемістаў сведчыла пра яе непрыдатнасць для навукі і асветы.
Першая айчынная «Граматыка царкоўнаславянскай мовы» ПсеўдаДамаскіна (Вільня, 1586)
CafuJ'
Deverbo nnrratio.l.cxplica
{Л€ЖІ/т<А ,М6ЛАНТ ’ A tfAtyWrUH ЧАіТІН . Hf^Ki f ЦДОЬНАН^Ы яшд Ч^ГАМА ІКА^А^^ ,'іНМА^е^^І H# ^ДІіЖН^ЛЛКіУЖШ * ПА^М^І^ ПрАЬА^іЎНА^АТСЛПА , вНПОЙНА • ЗЬГГМЙА , 91^9 ШН/ШПН ПННЛ^ WYACTH tKASAXMVZ . ШАІАЛЫрКС tH^'bjHn^HAA анк» «ренылгь » НВ^ K^^Th tATKf WHAWHH .
pOHfTKf fl^bAfUM ў'ЬрМЫАЮ W САгЬ TACTHt і&ТЬ СЛОАА . НЛйАЖ£ MH^ ЫК9 ШШ9ЬЛНІ( . HfOfAAGO 1ЛСТН ШГЛАПЛАПІЛ t&TA НЛ4«НН * ОНЛАГПН£»ГЛ€ТСА,М6ЛАК<рКТ^Г6 1 НЛН^ШТЙвНГвЖС KT'S fLMA 1
С'грл^йрдп іНЛН^НіТЬХнЦІАМ, лінюж.йж««Huy'S ^й ,"Г9 ^н
П|<Ж< фТАБНр HgbKitUTH, ^%Ж£ кт®і«ть мібі', нсплдлн<|ш .^>пш\\,мй^ ^^члтк, Дн !Т6Й! Й«ТІГГН >HOK'^AU ЫііЙі'б, ІйіЯІГІЛНЦЛ^НІТЬуЯА >НЛН tTf\ КІТЧіМЫШ Ь! ОМА ;Н«Г, ^ХДН ГЛ( гел Діь ,ыт ^ліТялш^н ^лійДн HtfiMttt» ,ДІ<е‘ГЫ!Кі мгтумтк , ііэсжкУпт :шгдлп<к434«т'» м «чянлйыДштыеінуглсг,^ (^ «таКьЛН.^А HW.W/Wk .
КНІГІ ОНЛАЙН
