Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
Так, прыклады ўжывання гэтага слова можна бачыць ужо ў «Граматыцы» М. Сматрыцкага (Еўе, 1619). Сустракаецца яно і ў пераліку царкоўнаславянскіх слоў знакамітага «Лексікона славенароскага»
У «Граматыцы» М. Сматрыцкага (1619), дзеслова «Буквар» выкарыстоўваецца ў другі раз, змешчаны пераклад, ці «болыа звыклае» найменне гэтай кнігі, — «Алфавітар»
ннм^/нл^аршні ніт^дтнлн» Діт КДМ»Ь OyVHTHCA ПОЧННД МЧНМ»К Б^ КБДД&/ З&ЫКАС рекшн/ Ллфднн
/ V Ой I «6 / ’
тдрь/^твн ірдлідтікн Бычерпне
56
ЯК ВЫГЛЯДАЎ ПЕРШЫ БУКВАР
Тытульны аркуш першага ў свеце выдання з назвай «Буквар»
57
Вынаходстба Букбара ў Беларусі
П. Бярынды (Куцейна, 1653), дзе яму даецца беларускі адпаведнік — слова «Азбучннкь».
У далейшым слова «Буквар» пашырылася і на іншыя сферы — далёка за межы іменавання толькі падручнікаў для навучання чытанню і пісьму. Напрыклад, знакаміты беларускі музыкант, кампазітар і тэарэтык музычнага мастацтва XVII ст. Мікалай Дылецкі ў сваім трактаце «Ідэя граматыкі мусікійскай» пісаў: «Се же на органе, нлн зрн муснкнйскнх буквакварев» (верагодна, зроблена апіска; трэба «букварев»).
У далейшым слова «Буквар» увайшло ў шырокі ўжытак і перастала выкарыстоўвацца толькі ў царкоўнаславянскай мове, перайшоўшы ў многія іншыя мовы свету.
БУКВАР МОВЫ «СЛАВЕНСКАЙ»
Першая кніга, якая мела ў сваёй назве слова «Буквар», пабачыла свет 400 гадоў таму. Поўная яе назва выглядала наступным чынам: «Букварь языка славенска пнсаннй чтення оучнтнся хотяцмм в полезное руковоженне». Як бачна ўжо з назвы, першы Буквар быў створаны на царкоўнаславянскай («славенскай») мове. На гэтай мове былі напісаны самыя першыя беларускія кнігі яшчэ ў XI—XIII стст. Нават у XVII ст. яна яшчэ захоўвала статус мовы высокага духоўнага пісьменства і безальтэрнатыўна выкарыстоўвалася падчас набажэнства праваслаўнай і ўніяцкай цэрквамі.
Тым не менш на момант з’яўлення Буквара гэта мова ўжо не была размоўнай і авалодаць ёю было не так проста. Заняпад царкоўнаславянскай мовы быў відавочны як для прыхільнікаў старажытнай усходняй традыцыі, так і для яе праціўнікаў. I тыя і другія канстатавалі няведанне мовы шырокімі слаямі насельніцтва. Але для адных гэта было прычынай для шкадавання і турбот, а другія пісалі пра наяўную сітуацыю нібы з задавальненнем. Асабліва відавочным гэты стан быў для замежнікаў, якія прыязджалі ў Беларусь і мелі магчымасць параўнаць яго з абставінамі ў іншых краінах. Напрыклад, вядомы маскоўскі інтэлектуал князь Андрэй Курбскі, які эміграваў у Вялікае Княства Літоўскае ў 1563—1564 гг., заўважаў, што на беларускаўкраінскіх землях хутчэй можна было знайсці знаўцаў грэчаскай або лацінскай мовы, чым царкоўнаславянскай. У той жа час вядомы багаслоў польскага
58
ЯК ВЫГАЯДАУ ПЕРШЫ БУКВАР
паходжання езуіт Пётр Скарга канстатаваў безнадзейны стан для царкоўнаславянскай мовы ў ВКЛ і спадзяваўся на паварот краіны да заходніх моў. На яго думку, царкоўнаславянская мова была непрыдатнай для задач навукі і асветы. Так, Пётр Скарга пісаў: «На славянскай мове ніхто ніколі вучоным быць не здолее. Яе ўжо і сёння амаль ніхто дакладна не разумее. Няма на свеце народа, які б на ёй размаўляў, як у кнігах пішуць. Сваіх правіл Граматык і Калепінаў (маецца на ўвазе італьянскі вучоны Амброзіа Калепіна — аўтар непераўзыдзенага шматмоўнага слоўніка. — A С.) яна не мае і не можа мець».
Падобная сітуацыя спачуванняў ці крытыкі не магла не выклікаць адпаведнай рэакцыі. 3 аднаго боку, усё большае пашырэнне набывала беларуская мова, якая пранікла фактычна ва ўсе сферы вуснай і пісьмовай моўнай практыкі, што было важным дасягненнем на шляху станаўлення беларускай нацыі. Эйфарыя ад узвелічэння ролі беларускай мовы ярка праявілася ў вершы Яна Казіміра Пашкевіча «Пол
Езуіт Пётр Скарга —
адзін з лідараў Контррэфармацыі ўВКЛ, які вельмі крытычна ставіўся да выкарыстання царкоўнаславянскай мовы ў адукацыі. Партрэт XVII cm.
ска квнтнет лацнною, Лнтва квмтнет русчызною...». 3 другога боку, заняпад царкоўнаславянскай стыхіі не мог не ўспрымацца як трагедыя. Для праваслаўя гэта мова была «святой», «Божай», яна лічылася ледзь не свяцейшай за грэчаскую, бо была створана не язычнікамі, а хрысціянскімі святымі Кірылам і Мяфодзіем, якіх прыраўноўвалі да апосталаў. Падобна таму як на Захадзе ў часы Сярэдневякоўя лацінская мова ўспрымалася абавязковай умовай каталіцкай артадоксіі, так і ва ўсходнеславянскім праваслаўным свеце вернасць царкоўнаславянскай мове сімвалізавала вернасць існуючым ідэалагічным і рэлігійнафіласофскім устаноўкам.
У падобнай сітуацыі неабходна было знайсці канструктыўнае выйсце. Папершае, неабходна было даць аргументаваны адказ, забяспечыць ідэйную абарону царкоўнаславянскай традыцыі, што
59
Вынаходстба Букбара ў Беларусі
Верш Яна Казіміра Пашкевіча «Полска квнтнет лацйною, Лйтва квнтнет русчызною...», запісаны на слуцкім асобніку Першага Статута ВКЛ1529 г.
60
ЯК ВЫГАЯДАУ ПЕРШЫ БУКВАР
забяспечвала палемічная літаратура. А падругое, неабходна было справай паказаць, што на гэтай мове магчыма камунікацыя, для яе ўнармавання стварыць граматыкі і слоўнікі, а для пашырэння і правільнага вывучэння — выдаць падручнікі для навучання чытанню і пісьму. З’яўленне Буквара было заклікана не толькі забяспечыць больш эфектыўнае навучанне моладзі царкоўнаславянскай мове, але і павысіць яе ролю і значэнне ў жыцці тагачаснага беларускага грамадства.
3 іншага боку, трэба прызнаць, што замацаванне ў навучанні царкоўнаславянскай мовы рабіла перашкоды для пашырэння жывой беларускай мовы. Як адзначаў яшчэ Вацлаў Ластоўскі, у кансерватыўнай часткі нашага грамадства разам з развіццём школьніцтва і пісьменства склалася цалкам памылковае меркаванне, што мова царквы і набажэнства (царкоўнаславянская) была старажытнай мовай беларусаў. Параўноўваючы мову кніжную і мову народную, яны прыходзілі да памылковай высновы, што апошняя з’яўляецца здзічэлай і спрошчанай формай мовы рэлігійнай літаратуры. У выніку ў брацкіх школах вучням забаранялі размаўляць між сабой на народнай мове і заахвочвалі да вывучэння грэчаскай, лацінскай, царкоўнаславянскай і польскай. На гэтых мовах развівалася і адукацыя ў брацкіх школах. У выніку першыя падручнікі з’яўляліся менавіта на гэтых мовах, а не на жывой, якой беларусы карысталіся ў штодзённым жыцці. А паколькі царкоўнаславянская, лацінская і грэчаская мовы былі мёртвымі і ў рэальным побыце ім месца амаль не было, то беларусы паступова схіляліся да польскай мовы. Апошняя не мела ценю «спрошчанай» лаціны ці «вульгарнай» царкоўнаславянскай мовы, а таму адразу ўспрымалася як «высокая» мова.
Канцэнтрацыя адукацыі ў руках духавенства таксама спрыяла адмове ад «простай» мовы на карысць хай сабе і мёртвай, але кананічнай царкоўнаславяншчыны. У любым выпадку з’яўленне навучальных выданняў цалкам адпавядала патрабаванням беларускага грамадства, у якім у XVI ст. адбываліся істотныя змены: раслі гарады і мястэчкі, павялічвалася колькасць адукаваных грамадзян, ствараліся навучальныя ўстановы, адбываўся пастаянны рост тэмпаў кнігавыдання, павялічвалася колькасць прывазных замежных выданняў, адна за адной з’яўляліся новыя бібліятэкі.
61
ВынахоЭстба Букбара ў Беларусі
«...V КІНОВІІ ВІЛЕНСКАЙ...»
Дакладная дата выхаду першага падручніка з назвай «Буквар» — 24 ліпеня 1618 г. Кніга выйшла ў друкарні Віленскага СвятаДухава праваслаўнага брацтва, што размяшчалася ў той час у мястэчку Еўе пад Вільняй. Гэта было адно з самых старадаўніх і ўплывовых беларускіх выдавецтваў у Вялікім Княстве Літоўскім. Яно выпускала нямала кніг на царкоўнаславянскай, старабеларускай і польскай мовах.
Віленскі манастыр Святога Духа з праваслаўным брацтвам пры ім з’яўляўся не толькі цэнтрам праваслаўнага жыцця ў Вялікім Княстве Літоўскім, але і найбуйнейшым асяродкам праваслаўнай культуры і асветы.
Віленскае праваслаўнае брацтва было заснавана ў 1584 г. пры стара
СвятаДухаў манастыр у Вільні на гравюры XIX cm.
Сучасны выгляд
СвятаДухава манастыра ў Вільні
62
ЯК ВЫГЛЯДАЎ ПЕРШЫ БУКВАР
жытным манастыры Святой Тройцы ў Вільні. Ад самага моманту ўзнікнення брацтва менавіта асветніцкая праца ўспрымалася як адзін з асноўных кірункаў яго дзейнасці. Фактычна дзейнасць брацтва і пачалася з ініцыятывы па заснаванні школы, на што ў 1584 г. быў атрыманы каралеўскі прывілей. Неўзабаве пры Віленскім Траецкім манастыры паўстала першая ў ВКЛ брацкая школа, на ўзор якой у хуткім часе былі заснаваны многія іншыя. Школа славілася высокім узроўнем адукацыйнай дзейнасці, а працавалі ў ёй самыя вядомыя багасловы і асветнікі з праваслаўнага асяроддзя.
Неўзабаве пасля заключэння Брэсцкай уніі 1596 г. да яе далучыўся і Віленскі Траецкі манастыр, які стаў галоўным цэнтрам уніяцкага манаства. Праваслаўнае брацтва было вымушана змяніць месца дзейнасці і перамясцілася ў новазаснаваны Віленскі манастыр Святога
Sojiv nefo pofoy Узшост'м nit: te&ynag(c3tw(5yjletm3gfn^ "R prjy»5te in; me/ i. ^efsi 5.
WlWe*
KoSuob fhvorjeniaetvuttif. yro^ <$M|U«f f 4 fa НШН tp», 4|^s.
^aZANBE c t r ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ П^іл^нф"*™;'’’,^ Хт^тНйуіАк^г» ДГ ЦІН/ІННАІ'Ь НЛІ^КНЛ/’TH gjicctH ^tej^HW •
KAZANIE.
e.CyrylUpAry.irdiy^crojoh'ni (Ійдо/ 9 2lnticbryecie/ y §ші$оф kgo/з roj^yrjentem neuh' pr^> dro ^>errjy«m rojnym.
вп>й«д«©усй I с^’^/ПііТ^ CYRILLAPATRi vrf^ 1 '
ARCHI lEROSOLlJ t 6 f ^ pyao Flattieneofniyj ЦА '
65w»*rtgO Фусд
Pu t П'Г5П4ІПД Wtsry / тр0 CbnlJunegcje pjjysc me bOcjraT y vmatte/Ftor^ go Krole/hvu ш'ежу? forks'.
Я 0 3ndd>rye’de ivjwiv^y JI oi> proroW 2>яш'еІв.
x C Л ^ H M 4fr;I< ^,('«л^?.Мы мк’Хс
■ ty''?''S*i.“< K«T’f«f<> цгвУ :ішн®^д^ .
Xojbfwt pt'ern’gy, o I 0amm4.
(JJdwn Clpryffufow^ рг^ф^/геф/ cfpofobie іф ш CuiIIub s. xv pierfyn I eo?rjMe opewfriba/ ntpcminfiiQc/tof* I f»>7 jr4dp8cta onego ocjsftwdh/ g^j рхіЦЬзіг nit wewn fed рсзі]9і/ ale w^yr £‘ф ptjititwntfow 0f4d/{C/4flPyn> Wirr> ! nym od nitti2(ntityyftufcn>tf опуф wp/ fwtof£tofy;dpUtf (mft& !
ro3A'^^nefEl,lH’
®u^ .r.^ .^■м>за*,і “"“■‘a"™,
JM. r^unf»^^ H« днік^ C^ nJWA^H, л^ #c4^ «^AT^KHRWR» «’іГднТН. a в4укм ckoh шм^чт’і^І'Тіш бЫсбУЕвдншм^лп/лТь'д.Пм» HrtL* z ^ > / *>
[ Kinffip^ ns еунг TO ^^fiM TOW, 0^ «Sjs*»^ ".A^ 0 j>amy/nteiej>not(iee/rt(eT / J'™4^'"^^^ tWPrugie/ WJ> рйГшце ^r^ еніншін. п^шін тімгтер ^й , плнкостн
КНІГІ ОНЛАЙН
