Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
(Львоў, 1629)
не карыстаўся. Таму і ў нашым выпадку нельга ўпэўнена сцвярджаць, што складальнікам «Буквара» з’яўляецца менавіта М. Сматрыцкі.
Да таго ж не зусім зразумела, дзеля чаго М. Сматрыцкі мог схаваць сваё імя і не ўказваць яго ў выданні, як ён звычайна рабіў. Гэта магло спатрэбіцца ў рэзка палемічных творах (накшталт «Трэнаса» 1610 г.). Але ў рэлігійных, навучальных і навуковых выданнях (як яго ж «Граматыка» 1619 г. ці «Евангелле вучыцельнае» 1616 г.) сваё імя ён не хаваў, а, наадварот, выносіў яго на тытульны аркуш ці пазначаў у прадмове. У выпадку «Буквара» маецца дакладная адсылка да калектыўнага складання выдання «працалюбствам вандроўных манахаўукіновіі Віленскай...».
Такім чынам, можна пагадзіцца з меркаваннем, што М. Сматрыцкі мог быць адным з ініцыятараў і складальнікаў выдання, але
69
ВынахоЭстба Букбара ў Беларусі
Сучасная ікона з вобразам Лявонція Карповіча, які таксама можа лічыцца складальнікам «Буквара» 1618 г.
не менш верагодна, што да гэтай працы мелі дачыненне і іншыя насельнікі манастыра.
Яшчэ адным верагодным складальнікам «Буквара» лічыцца архімандрыт Віленскага манастыра Святога Духа Лявонцій Карповіч, які быў не толькі вядомым і аўтарытэтным праваслаўным дзеячам, але і актыўным стваральнікам сістэмы праваслаўнай адукацыі ў Вільні.
Як мяркуюць даследчыкі, Лявонцій (свецкае імя Лонгін, Логвін) нарадзіўся на Піншчыне 8 красавіка 1580 г. у сям’і пратапопа Пінскай замкавай царквы Святога Дзімітрыя — Міхаіла Фёдаравіча Карповіча. Паводле меркавання даследчыкаў, ён мог атрымаць першапачатковае навучанне ў Пінскім Лешчанскім манастыры, а пасля — у школе Віленскага Траецкага брацтва.
У самы складаны час для праваслаўнай царквы ў Вялікім Княстве Літоўскім, калі яна дэюрэ знаходзілася паза законам і не мела нават духоўнай іерархіі, Л. Карповіч стаў найбольш уплывовай і аўтарытэтнай духоўнай асобай, якая
фактычна ўзначаліла праваслаўныя сілы ў краіне. Менавіта ён стаў на чале антыўніяцкага супрацьстаяння ў Вялікім Княстве Літоўскім, правёў цэнтралізацыю праваслаўных сіл і іх умацаванне. У 1613 г. ён неафіцыйна быў абраны епіскапам«намінантам» Уладзімірскім і Брэсцкім, а памёр у 1620 г., дачакаўшыся афіцыйнага прызнання праваслаўя і высвячэння новай праваслаўнай іерархіі. У канцы 1940х гг. Л. Карповіч быў кананізаваны Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквой, а ў 2011 г. — Беларускай праваслаўнай царквой. Істотнымі з’яўляюцца некаторыя старонкі біяграфіі Л. Карповіча, якія дазваляюць выказваць меркаванне пра яго чынны ўдзел у стварэнні Буквара.
Папершае, ён быў таленавітым майстрам слова, вядомым публіцыстам і багасловам. Асобныя аўтары называюць яго адным з першых у Беларусі прадстаўнікоў сістэматычнай тэалогіі, прапаведнікам, названым за свой талент «залатавусным». Ён напісаў нямала твораў рэлігійнага зместу, якія вызначаюцца высокімі мастацкімі якасцямі. Сярод іх вылучаюцца казанні на Праабражэнне Гасподняе, Успенне
70
ЯК ВЫГАЯДАУ ПЕРШЫ БУКВАР
Багародзіцы, казанне ў нядзелю перад Нараджэннем Хрыстовым, пасланні на Афон і ў Львоў, а таксама прадмовы да выдадзеных ім кніг.
Падругое, Л. Карповіч меў добрую адукацыю і шырокае кола ведаў, неабходных для працы над стварэннем Буквара. Апрача багаслоўя, ён быў добра дасведчаны ў дыялектыцы, логіцы, рыторыцы і іншых навуках. Ён дасканала валодаў старабеларускай, царкоўнаславянскай, польскай, грэчаскай і лацінскай мовамі, меў шырокую эрудыцыю і веды.
Патрэцяе, Л. Карповіча называюць адным са стваральнікаў і першым архімандрытам Віленскага манастыра Святога Духа, які на два стагоддзі стаў галоўным цэнтрам праваслаўя ў краіне. Намаганнямі манахаў менавіта гэтага манастыра быў падрыхтаваны першы Буквар. Л. Карповіч не толькі прымаў удзел у будаўніцтве новай царквы і манастыра Святога Духа ў Вільні (займаў пасаду «стронтеля
церковного албо вытрнкуша»), але і непасрэдна займаўся змястоўным рэфармаваннем манастыра, скіраваным на яго ажыўленне і ўмацаванне. Ён здолеў захаваць актыўнасць Віленскага праваслаўнага брацтва, якое значна страціла свой уплыў пасля Брэсцкай уніі. Менавіта ён правёў рэфармаванне манастыра паводле агульнажыхарнага чыну Святога Васіля Вялікага. Манастыр стаў кіновіяй (пра што сказана і на тытульным аркушы «Буквара»). Сімвалічна, што ў тым жа 1618 г. у Еўі Л. Карповіч выдаў кнігу «Кінавіён», якая якраз тлумачыла сутнасць кінавійнага манаскага жыцця на падставе тэкстаў айцоў царквы. Фактычна гэта быў складзены ім статут манастыра Святога Духа.
Пачацвёртае, менавіта Л. Карповіч з’яўляўся кіраўніком брацкай друкарні, якая дзейнічала пры
Казанне Мялеція Сматрыцкага на пахаванне Лявонція Карповіча (Вільня, 1620)
71
ВынахоЭстба Букбара у Беларусі
манастыры і на той час была галоўным праваслаўным выдавецкім цэнтрам. Яму была добра знаёма дзейнасць Віленскай брацкай друкарні яшчэ ў 1590я гг., калі яна працавала пад кіраўніцтвам Стафана Зізанія. Менавіта ў той друкарні пабачылі свет вядомыя «Азбука» і «Граматыка», якія былі падрыхтаваны братамі Зізаніямі і маглі паслужыць узорам для «Буквара» 1618 г. У далейшым Л. Карповіч выконваў працу карэктара і галоўнага тыпографа Віленскай брацкай друкарні і ўрэшце ўзначаліў яе. Ён непасрэдна адбіраў матэрыялы да друку, выконваў ці кантраляваў усе выдавецкія працэсы, а таму цалкам імаверна, што мог скласці і «Буквар».
Пятае і, відаць, галоўнае — Л. Карповіч лічыцца рэфарматарам і кіраўніком адукацыйнай справы ў беларускалітоўскім праваслаўі. Менавіта ён узначаліў Віленскую брацкую школу і стаў яе рэктарам. Ён кіраваў узвядзеннем у 1613—1617 гг. новага мураванага школьнага будынка на тэрыторыі манастыра Святога Духа. Ён жа непасрэдна і выкладаў у брацкай школе на працягу шматлікіх гадоў. У сваёй педагагічнай дзейнасці Л. Карповіч арыентаваўся на пашырэнне кола вучняў, у тым ліку за кошт тых катэгорый насельніцтва, якія раней доступу да адукацыі не мелі, — прадстаўнікоў небагатых слаёў насельніцтва і мяшчан. Як засведчана ў пасмяротным «Ляманце на смерць Лявонція Карповіча», «ён клапаціўся пра беднякоў, убогіх, удовах, паколькі і сам быў выхаваны на сродкі скуднага жабрацтва».
Дзякуючы дзейнасці Л. Карповіча Віленская брацкая школа была істотна рэфармавана, створаны пяць асобных класаў, павысіўся навучальны ўзровень, школа займела высокі аўтарытэт у грамадстве.
Таму можна меркаваць, што ён дасканала ведаў сутнасць навучальнага працэсу, а з іншага боку — меў неабходныя вопыт і паўнамоцтвы для ўкаранення ў адукацыйнай дзейнасці навацый, адной з якіх, бясспрэчна, стала выданне і выкарыстанне «Буквара».
Як выдавец, Л. Карповіч гатовы быў браць на сябе адказнасць за сваю дзейнасць. За выданне выпушчанага пад псеўданімам палемічнага твора М. Сматрыцкага «Трэнас» ён быў арыштаваны ў 1610 г. і на два гады пазбаўлены волі. Таму і рашучасці, і адказнасці, і ўпэўненасці ў сваёй справе яму цалкам хапала. Такі чалавек па сваіх інтэлектуальных, прафесійных і маральных якасцях цалкам мог мець самае непасрэднае дачыненне да выдання першага Буквара.
72
ЯК ВЫГАЯДАУ ПЕРШЫ БУКВАР
СТРУКТУРА I ЗМЕСТ ВЫДАННЯ
Што сабой уяўляў «Буквар»? Структура кнігі вызначалася характарам навучальнага працэсу ўтой перыяд. Першы «Буквар» прадугледжваў навучанне грамаце тым самым літараскладальным метадам, які выкарыстоўвалі яшчэ старажытныя грэкі і рымляне. Сутнасць гэтага метаду можна зразумець з назвы. Спачатку вучні павінны былі засвоіць літары славянскага алфавіта (аз, букі, ведзі і г.д.). Затым яны займаліся складаннем літар у простыя склады з дзвюх літар (букі + + аз = ба, ведзі + аз = ва) і трохлітарныя склады. Нарэшце пасля гэтага вучні спрабавалі складваць са складоў цэлыя словы, а затым — сказы.
У адпаведнасці з гэтымі арыенцірамі пабудавана і структура «Буквара». Таму адразу ж пасля кароткай малітвы (з якой прынята было пачынаць любую справу) складальнікі выдання прапаноўвалі прыступіць да вывучэння літар славянскага алфавіта. Што цікава, для лепшага запамінання алфавіт прыводзіўся як у звычайным, так і ў адваротным парадку, чаго не сустрэнеш у сучасных выданнях. Далей ішлі прыклады складоў з двух, трох, чатырох, пяці і больш літар (упершыню ў славянскіх выданнях для пачатковага навучання грамаце), прасцейшыя словы царкоўнаславянскай мовы, пералік знакаў прыпынку і лічбаў у адпаведнасці са старажытнай кірылічнай традыцыяй, даваліся некаторыя правілы граматыкі царкоўнаславянскай мовы.
Алфавіт у астрожскім выданні «Азбукі» Івана Фёдарава 1578 г.
Вынаходстба Букбара § Беларусі
Напрыклад, у падручніку змешчаны наступны пералік надрадковых знакаў:
— вострая (востры націск);
— цяжкая (цяжкі націск, на канцавы склад);
' — «облеченная» (націск з паніжэннем тону, служыць для адрознівання аманімічных граматычных формаў);
’ — густая (знак прыдыхання);
s — тонкая (прыдыханне з вострым націскам);
" — паерык (замест вынасной літары й);
! — ерык (замест вынасной літары ь);
' ’ — злітная (прыдыханне з цяжкім націскам);
' — мяккая;
" — цітла (знак скарочанага пісьма);
с~ — словацітла (цітла над вынасной літарай).
Ніжэй змешчаны пералік знакаў прыпынку, якія мелі іншае значэнне ў параўнанні з цяперашнім часам:
— черта,
" — запАтаА, : — двоточіе, • — точка, ‘ — раздвнжнаА, " — сопрАжнаА,
— вопроснтелнаА, ? — оуднвнтелнаА, [ ] — вм'ЬстнтелнаА, () — нзместнаА.
Лічбы з першага «Буквара»:
а(1) 1(2)7(3) 5(4) 7(5) 5(6) |(7) 5(8) д(9)5(Ю)
к(20) 5(30) м(40) 5(50)1(60) 5(70) 5(80) 5(90) 5(100)7(200)5(300)
5(400) ф(500) 5(600) ^(700) w(800) 5(900) 5(1000)
74
ЯК ВЫГЛЯДАУ ПЕРШЫ БУКВАР
Алфавіт у «Буквары» 1618 г.
75
Вынаходстба Букбара у Беларусі
^ плгллеігмдтл
Hath слдзшгна Г^дмдті'кн скл«н«нін.
П «ГвГО ВЛКН, т*у А^’ ^,г» ®«*. W БЛК4, T^ ЕД^Ой э W Тв влц'е •
^««ДД Дввнгтаг ндге.
"с^Д^^* *^^ ^К^» vf мхлкдлдд, |г£гм'елкшд:
/^"if '««^^'Г, ;
ТнН ЕДКЯ, ЧГ*5^, ^ КЛКЛзТЫД блкн, W ЙЛКН,
теьд* іпг
чг^лдн
Пачатак раздзела з граматыкай
Склад выдання некалькі нагадваў папярэднія славянскія выданні для пачатковага навучання грамаце (напрыклад, так званыя Азбукі Івана Фёдарава), аднак меў істотна больш складаны змест. 3 аднаго боку, у «Буквар» не былі ўключаны азбучная малітва і «Сказанне аб пачатку славянскага пісьменства» Чарнарызца Храбра. 3 другога боку, тут былі зроблены сур’ёзныя змены і дапаўненні ў частцы граматыкі і асабліва — у частцы так званых тэкстаў для чытання.
КНІГІ ОНЛАЙН
