Вынаходства Буквара ў Беларусі
Алесь Суша
Памер: 168с.
Мінск 2021
Апрача адукацыйных задач «Буквар» быў прызначаны для патрэб выхавання, якое ў той час грунтавалася на хрысціянскай сістэме каштоўнасцей. Менавіта з гэтай мэтай у склад выдання ў якасці важных тэкстаў для чытання ўключаны шматлікія малітвы, рэлігійныя гімны, Сімвал веры, Божыя запаветы, пропаведзі, цытаты з Бібліі, пералік добрых якасцей чалавека і яго грахоў, а таксама шматлікія іншыя маральнавыхаваўчыя тэксты.
У самым канцы выдання змешчаны твор пад назвай «0 знаменнн крестном». Гэты твор прыпісваецца С. Зізанію і быў уключаны яшчэ
ў Віленскае выданне «Наукн ку чмтаню н розуменю пнсма словенского» 1596 г. Цікава, што за выданне «Катэхізіса» (часткай якога з’яўляецца дадзенытэкст) С. Зізаній быў адлучаны ад царквы на праваслаўным саборы ў Навагрудку, але ў далейшым тэкст быў выкарыстаны ў вы
данні «Буквара».
Рэлігійны складнік быў вельмі важным у навучальным працэсе даўняй Беларусі, звычайна нават дамінаваў. Фактычна ўсе навучальныя выданні былі арыентаваны на замацаванне ў маладым чалавеку хрысціянскай маральнасці, адказнасці, адпаведнасці этычным нормам, адлюстраваным у тэкстах Святога Пісання. Для асветы таго часу важней было не проста навучыць чытаць, але даць арыенцір у тым,
76
MO AHI KM
Н Hjlo: ЛММКСНДА І.НЛЧАЛ'к
V
’^4
W
*4 СлАВА І'ГОН^НШІ^Ш^І
К^ед rfsi Бже нашч> а Сла
^^ WUH * *утішнте
^‘iX’^'tT0"*’:® Й*”: "'Ч^»^ мгнд^, н У15"" ™А*™м :„пр<н ПзА Н КЙКЛНГЖ &НЫ, к WYM
I» р
і 1 ітн
што чытаць і як разумець прачытанае, не столькі даць веды па той ці іншай праблеме, колькі выхаваць адпаведнае хрысціянскай сістэме каштоўнасцей стаўленне да навакольнага свету.
Урэшце трэба згадаць, што «Буквар» быў падрыхтаваны праваслаўным брацтвам, якое працавала пры манастыры, і быў разлічаны на навучанне ў царкоўных школах. Таму рэлігійны характар гэтага выдання не выклікае ніякіх пытанняў.
Пачатак раздзела з малітоўнымі і выхаваўчымі тэкстамі для чытання
ПАЛІГРАФІЧНАЕ ВЫКАНАННЕ
Многа стагоддзяў таму для навучальных выданняў прынцыповае значэнне меў знешні выгляд кнігі і яе мастацкая аздоба. Першае, што кідаецца ў вочы, — невялікі і зручны для выкарыстання памер кнігі ў восьмую долю аркуша. Гэта прыблізна ў дватры разы меншы фармат, чым памер сучасных Буквароў. Менавіта такі памер мелі і папярэднія выданні Азбук і іншых кніг для пачатковага навучання грамаце. Памер паласы набору разам з кустодамі і сігнатурамі — 67><112 мм.
Часткова захаваная аправа з дрэва, абцягнутага скурай
77
ВынахоЭстба Букбара ў Беларусі
Аправа з кардону, некалі абцягнутага скурай
Аб’ём кнігі складае 52 аркушы, якія аб’яднаны ў шэсць 8аркушных, адзін аднааркушны і адзін 3аркушны сшыткі. Усе сшыткі маюць сігнатуры, прастаўленыя ўнізе першых аркушаў: [A], Б, В, Г, Д, Е, Ж, Н. У некаторых выпадках сігнатуры прастаўлены не толькі на першым, але і на другім аркушы адпаведнага сшытка: Б2, Г2,Д2,Е2,Н2.
Апошні сшытак прадстаўлены толькі ў адным асобніку выдання, і даследчыкамі выказваецца меркаванне пра магчымае яго асобнае паходжанне. Так, напрыклад, у бібліяграфічным паказальніку «Кніга Беларусі» да складу выдання аднесены толькі першыя сем сшыткаў, а агульны аб’ём выдання вызначаны ў 49 аркушаў. Праўда, ніжэй у тым жа выданні пазначана, што «ў лонданскім экзэмпляры да асноўнага тэксту Буквара дададзены 3 аркушы з тэкстам сачынення С. Зізанія «0 знаменнн крестном». Складальнік каталога Г. Галенчанка на гэтай падставе
зрабіў выснову, што «мяркуючы па сігнатуры (143), гэта частка была набраная асобна».
Сапраўды, у другім асобніку апошні сшытак адсутнічае. I ўсё ж яго трэба лічыць часткай «Буквара». Змястоўна ён цалкам уваходзіць у яго склад. А тэкст, хаця і адпавядае фрагменту выдання 1596 г., але ж набраны нанова (шрыфтам «Буквара»), на новай паперы (паперы «Буквара») і, абсалютна дакладна, для новага выдання — для «Буквара». Магчыма, набор апошняга сшытка на самай справе ажыццяўляўся асобна, але ён прызначаўся ўсё ж для «Буквара» і ўваходзіў у яго склад. Таму правільным будзе вызначаць аб’ём выдання ў памеры 52 аркушаў.
78
ЯК ВЫГАЯДАУ ПЕРШЫ БУКВАР
МАСТАЦКАЯ АЗДОБА КНІГІ
У «Буквары» выкарыстаны розныя варыянты кірылічных шрыфтоў, што аблягчае ўспрыняцце тэкстаў, стварае добрае візуальнае ўражанне. Ужо на тытульным аркушы змешчаны некаторыя дэкаратыўныя элементы, якія ствараюць урачыстае адчуванне. У прыватнасці, афармленне тытульнага аркуша падкрэслена спалучэннем шрыфтоў рознага памеру, невялікай гравюры і рамкі з наборнага літога арнаменту. На наступных старонках друкары таксама ўлічылі
значнасць эстэтычнага успрыняцця матэрыялу. Пры стандартным наборы тэксту літарамі асноўнага (вялікага) шрыфту на старонцы змяшчаецца ў сярэднім 14 радкоў тэксту. Пры з’яўленні загалоўкаў, падзагалоўкаў ці некаторых іншых тэкстаў, напісаных меншымі літарамі, колькасць радкоў магла мяняцца.
У тэксце «Буквара» маюцца таксама памастацку выкананыя гравіраваныя застаўкі, канцоўка, ініцыялы. Некаторыя элементы арнаменту выкананы ў стылістыцы віленскіх выданняў Ф. Скарыны, што паказвае на пераемнасць традыцый беларускага першадрукара.
Але асаблівую мастацкую прывабнасць выдання ствараюць дзве буйныя і адна дробная гравюры, выкананыя ў тэхніцы дрэварыту (абразная гравюра па дрэве). Невялікая квадратная гравюра змешчана на тытульным аркушы. Яна выяўляе крыж у вянку. На крыжыраспяцці шырока ўжыванае ў хрысціянстве
Тытульны аркуш «Буквара» з наборнай рамкай вакол і невялікай гравюрай «NIKA» (крыж у вянку)
79
ВынахоЭстба Букбара ў Беларусі
Гравіраваная застаўка на адной з першых старонак «Буквара»
Фігурны набор тэксту
скарачэнне «ІС ХС NIKA», што з’ўляецца лацінскай транслітарацыяй грэчаскага «Ісус Хрыстос Пераможац». Пад выявай — сентэнцыя на царкоўнаславянскай мове: «Моего жнвота еднна наде(ж)да Іс Хс» («Адзіная надзея ў маім жыцці — Ісус Хрыстос»).
Вялікіх гравюр у выданні, як адзначана, дзве. Адна з іх знаходзіцца на 50м аркушы і выяўляе крыж з дзідай і посахам. Яна выконвае эмблематычныя функцыі і скіроўвае ўвагу чытачоў на галоўны сімвал хрысціянства — крыж. Пры гэтым можна бачыць і некаторы актуальны сімвалізм гэтай выявы. На ёй распяцце прадстаўлена на фоне гарадской сцяны, яно размешчана нібы за сцяной, за горадам. Пры прамой інтэрпрэтацыі тут выяўлена гара Галгофа, на якой быў распяты Ісус Хрыстос і якая сапраўды знаходзілася паза гарадскімі сценамі Ерусаліма. У той жа час выява
80
ЯК ВЫГАЯДАУ ПЕРШЫ БУКВАР
можа прадугледжваць і іншыя інтэрпрэтацыі, звязаныя з рэаліямі таго часу, у які яна была створана. Варта згадаць, што незадоўга да выдання «Буквара» з Вільні была выселена друкарня праваслаўнага брацтва, якая працягвала «несці свой крыж» паза сталіцай — у невялікім мястэчку Еўе.
Яшчэ адна сімвалічная выява змешчана на адвароце тытульнага аркуша. Яна мае геральдычны характар і дакладна перадае інфармацыю, якую 400 гадоў таму мог «прачытаць» кожны адукаваны чалавек, але якая выклікае цяжкасці з расшыфроўкай для сучаснага чытача. Гаворка ідзе пра гравюру з выявай герба Багдана Агінскага.
АСОБНІКІ
У свеце захаваліся толькі два асобнікі першага Буквара. Адзін з іх, на жаль, няпоўны, знаходзіцца ў Даніі, у Каралеўскай бібліятэцы, а другі (поўны) экзэмпляр — у Вялікабрытаніі, у Бібліятэцы Ганаровага Таварыства Мідл Тэмпл.
Бібліятэка Мідл Тэмпл размяшчаецца ў самым цэнтры брытанскай сталіцы, у гістарычным раёне, дзе да XIV ст. мелі сваю рэзідэнцыю знакамітыя рыцарытампліеры («храмоўнікі»). Менавіта там знаходзіцца старажытная царква, у якой пахаваны найбольш вядомыя рыцарыманахі гэтага ордэна. Калі ў Еўропе пачалося змаганне з тампліерамі і яны былі фактычна знішчаны, гэта тэрыторыя трапіла ва ўласнасць карпарацыі так званых судовых інаў (адвакатур). Пры гэтым тэрыторыя захавала гістарычнае найменне Тэмпл, якое перайшло і ў назву адвакатуры — Мідл Тэмпл. Сярэдневяковая традыцыя прыналежнасці адвакатаў («барыстэраў») да прафесійнага цэха
Уваход у Бібліятэку Мідл Тэмпл уЛондане
81
ВынахоЭсшба Букбара у Беларусі
(карпарацыі) захоўваецца і цяпер без істотнага рэфармавання на працягу вось ужо некалькіх стагоддзяў. Традыцыйны ўклад брытанскага грамадства спрыяе працягламу захаванню культурных каштоўнасцей, якія некалі трапілі на Туманны Альбіён. Часам больш нідзе ў свеце гэтыя каштоўнасці не захаваліся, як і ў выпадку з першым Букваром.
Гістарычныя крыніцы дазваляюць нам рэканструяваць шлях, якім Буквар мог трапіць у Лондан. Справа ўтым, што Бібліятэка Мідл Тэмпл бярэ свой пачатак з 1641 г., калі адвакат Роберт Эшлі пакінуў ёй у спадчыну свой уласны кнігазбор. Менавіта ў складзе гэтай прыватнай калекцыі, якая лічыцца адной з найбуйнейшых цэласна захаваных гістарычных калекцый тых часоў у цэнтральным Лондане, і знаходзіўся першы Буквар.
Роберт Эшлі нарадзіўся ў 1565 г. у горадзе Дамерхэме графства Уілтшыр (цяпер — Хэмпшыр). У дзяцінстве ён атрымаў выдатную адукацыю і вельмі рана зацікавіўся замежнымі мовамі. Ён цудоўна валодаў і перакладаў з англійскай, французскай, лацінскай, грэчаскай, італьянскай, іспанскай моў, а па ўскосных сведчаннях можна меркаваць, што ён валодаў таксама галандскай, нямецкай, іўрытам і нават арабскай мовамі. Нямала падарожнічаў па Еўропе, вывучаў замежныя мовы, звычаі і палітыку. 3 1588 г. яго жыццё было звязана з адвакатурай Мідл Тэмпл, а ў 1595 г. ён афіцыйна стаў адвакатам.
I ўсё ж галоўнай цікавасцю на працягу ўсяго яго жыцця заставалася не юрыспрудэнцыя, а вывучэнне і набыццё кніг. Сам Р. Эшлі пісаў: «Я ніколі не шкадаваў ні сіл, ні грошай на тое, каб купляць працы выдатных пісьменнікаў, напісаныя на розных мовах, каб пры іх дапамозе пазнаёміцца з самымі аддаленымі і невядомымі куткамі». Праз гэта знаёмства сэр Эшлі спадзяваўся раскрыць сваім сучаснікам больш шырокія магчымасці для спазнання свету: «Вывучаючы іх кнігі, я меў магчымасць дакрануцца да мудрасці гэтых нацый..., бо як не могуць на адной зямлі вырасці ўсе плады свету, так і ні адна краіна не можа даць у поўнай ступені ўсе яго веды».
Такое гуманістычнае памкненне штурхала Р. Эшлі да пастаянных пошукаў новых і новых выданняў, якія б маглі несці веды розных народаў. У выніку ім была сабрана надзвычай багатая калекцыя кніг. Як сведчаць першыя каталогі яго кнігазбору, ён быў надзвычай разнастайны паводле тэматыкі. Большая частка калекцыі складаецца з выданняў, якія пабачылі свет у кантынентальнай Еўропе, і толькі 5 % кніг маюць уласна англійскае паходжанне.
КНІГІ ОНЛАЙН
