З гісторыі нямецка-беларускай, беларуска-нямецкай лексікаграфіі і тэрмінаграфіі
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 132с.
Мінск 2002
Заўвагі, якія датычацца значэння перакладаемай адзінкі, заключаны аўтарам у круглыя дужкі, параўн.:
Bett — ложак;
Bett (der Maschine) — станіна;
Bindung — вязка;
Bindung (Zement) — схватваньне;
Arm (Hebei) — плячо; Arm (Rad) — сьпіца.
Граматычныя i стылістычныя паметы ў слоўніку адсутнічаюць.
Асноўным спосабам перакладу з’явілася вызначэнне аднаго найбольш дакладнага адпаведніка. Пры выкарыстанні сінанімічнага спосабу перакладу сінонімы і значэнні мнагазначнага слова падаюцца праз коску, напрыклад: Binderiemen — шнур,
рамяшок, Ballen — пак, пакунак, Barren — штык, зьлітак, Gehause — кажух, картэр, каробка.
«Тэхнічны слоўнік» Коха выклікае цікавасць ужо тым, што гэта першы тэхнічны двухмоўны нямецка-беларускі тэрміналагічны слоўнік, у якім беларускія адпаведнікі да нямецкіх тэрмінаў прапанаваны без пасрэдніцтва іншых моў.
18. *Беларуска-нямецкі тэхнічны слоўнік.
Слоўнік адшукаць не ўдалося.
Гл. таксама 17.
Інфармацыю пра лексікон можна знайсці ў наступных выданнях: Другі Усебеларускі Кангрэс: Матэр’ялы, сабраныя і апрац. на падставе пратакольных запісаў камісіяй Беларускай Цэнтр. Рады / Пад рэд. Р. Астроўскага. — Мюнхен: Выд. Беларус. Цэнтр. Рады, 1954. —С. 25; Лыч Л. Апошняя акцыя калабарантаў П ЛіМ. — 1996. — 18 кастрычніка. — С. 5.
19. Фізычная тэрмінолёгія. — Частка I. — 1943. Фіэічная тэрміналёгія. — Частка II. — [г. ?].
«Фізычная тэрмінолёгія» — гэта рукапісны руска-беларуска-нямецкі слоўнік па фізіцы, захаваны ў Нацыянальным архіве Беларусі ў дзвюх частках31, кожная з якіх запісана ў вучнёўскім сшытку чорным чарнілам. Першая частка складаецца з 72 старонак, на якіх пададзены пераклад 1218 адзінак ад літары А (першы тэрмін аберрацйя) да літары П (апошні тэрмін — перпендйкулярное направленнё). Другі сшытак налічвае 76 старонак. Нумарацыя тэрмінаў у ім пачынаецца з № 1219 (тэрмін perpetuum mobile), заканчваецца № 2376 (тэрмін спектральная лампа). У рукапісе засталіся праўкі, унесеныя больш яркім, нявыцвілым чорным чарнілам.
На першых лістах сшыткаў, апрача назвы, захаваліся вывады формул, прыклады рашэння задач і пераклады з нямец-
31 У справе № 137 частка II папярэднічае частцы I.
кай на рускую мову некалькіх слоў, якія не ўвайшлі ў склад слоўніка. У беларускай частцы лексікону, запісанай кірыліцай, аўтар замест з і с часам піша 5, напрыклад: і$аляваная, солярызацыя, безватны, nacydsina, бязьмен, бехупынны рух, бязколерны прамень, дызель; замест р — г, напрыклад: выпгастач', замест т — t, напрыклад: астыгмаіыльм, psacmat. На старонках слоўніка шмат выпраўленняў, дапісак і клякс. У нямецкай частцы лексікону некаторыя слоўнікавыя артыкулы засталіся незапоўненымі. Можна меркаваць, што адшуканы перакладны даведнік — незавершаны рабочы варыянт.
Зыходзячы з наяўных матэрыялаў немагчыма дакладна высветліць аўтарства перакладнога тэрміналагічнага даведніка. Можна толькі выказаць здагадку, што гэты слоўнік, як і тэхнічны, распрацоўваў Г. Кох. Падставай для такога сцвярджэння з’яўляецца наступнае: слоўнікі знаходзяцца ў аднолькавых сшытках, запісаны падобным почыркам, чарнілам чорнага колеру, у абодвух замест з, с часам пададзена s.
Параўнанне тэрміналагічнага даведніка 1943 г. з рускабеларускім «Слоўнікам фізычнаетэрмінолёгіі (проект)» 1929 г. паказала, што аўтары рукапіснай крыніцы 1943 г. пры распрацоўцы свайго лексікону выкарысталі вопыт папярэднікаў. 3 6883 тэрмінаў слоўніка 1929 г. 2376 увайшлі ў перакладны даведнік 1943 г. Атрыманы ў выніку кампіляцыі рускабеларускі лексікон дапоўнены нямецкай часткай. Пераклад на нямецкую мову, аднак, не ўсюды зроблены, і калонка, прызначаная для нямецкага адпаведніка, запоўнена непаслядоўна — адсутнічае 297 адзінак.
Той факт, што рукапіс слоўніка падшыты ў архіўную справу, якая належыць фонду «Інспектарыят беларускіх школ», a таксама сам змест дазваляюць меркаваць, што ён прызначаўся для задавальнення патрэб школ і планаваўся да выкарыстання настаўнікамі і навучэнцамі.
Слоўнік змяшчае найбольш ужывальную тэрміналогію па фізіцы, электрычнасці і асновах электратэхнікі.
Кожная старонка даведніка падзелена на тры калонкі. Перакладны лексікон пабудаваны паводле алфавітнага прынцы-
пу, рэестравыя адзінкі рускай мовы перададзены сродкамі беларускай і нямецкай моў.
Даведнік мае два тыпы слоўнікавых артыкулаў — простыя і гнездавыя. Простыя артыкулы складаюцца з аднаслоўных і двухслоўных тэрмінаў. У гнездавым артыкуле ў якасці загаловачнага слова выступае агульнае для ўсіх змешчаных у гняздзе тэрмінаў апорнае слова (назоўнік), месца якога ў словазлучэннях пазначана праз », напрыклад:
Мйкроскоп — Мікраскоп — Mikroskop п,
» бйнокулярный — » бінакулярны — » binokular,
» полярнхацйонный — » палярызацыйны — » palarisizions,
» проекцйонный — » проэкцыйны — » projektions,
» простой — » просты — » einfach, stills,
» сложный — » сложны, складаны — » kompliziert.
Калі ў словазлучэнні «назоўнік+прыметнік» субстантыў замяняецца на іншы, канчатак дапасаванага прыметніка падаецца ў круглых дужках, напрыклад:
Свободная поверхность — Вольная паверхня — Freie Flache,
» энергйя — » энэргія — » Energie,
» (ое) колебанйе — » (ае) ваганьне — » Schwingung,
» паденйе — » паданьне — »falen,
» (ые) осй — » (ыя) восі — » Achse f,
» (ый) магнетйзм — » (ы) магнэтызм — » Magnetism,
» ток — » ток — » Strom т.
Тэрміны ў слоўніку прадстаўлены ў іх зыходных (слоўнікавых) формах, г.зн. выкарыстоўваецца форма назоўнага склону адзіночнага ліку.
Аб’ектам перакладу сталі таксама адзінкі больш складанай будовы, напрыклад:
Дйнамомашйна переменного тока —Дынама-машына пераменнаго току — Dinamomaschine veranderlich;
Пройсхожденйе космйческйх лучей — Паходжапьне касьмічных праменьняў — Herkunft f Kosmisch Strahle;
Молекулярное враіценйе плоскостй полярйзацйй — Молекулярнае вярчэньне роўніцы полярызацыі — Molekulardrehung, f;
Молекулярное понйженйе точкй кйпенйя — Молекулярнае паніжэньне пункту кіпеньня — Molekularernidrigung.
У выпадку разыходжання роду ў руска-беларускай і нямецкай частках указанне на род назоўніка змяшчаецца толькі ў нямецкай частцы, напрыклад:
Абсолютная велйчйна — Абсолютная велічыня — Absoluter Betrag т;
Мзображенйе — Вобраз — Darstellungf Bildn, Abbildungf;
Ряд — Pad — Reihe f
Адпаведнікам да тэрміна рускай мовы ў перакладной частцы выступае пераважна адзін эквівалент. Пры наяўнасці ў беларускай і нямецкай мовах тэрміналагічных варыянтаў або тэрміналагічных сінонімаў яны падаюцца праз коску. Беларускія эквіваленты кампіляваны са слоўніка 1929 г.
Нягледзячы на тое, што тэхнічны і фізічны слоўнікі 40-х гадоў так і засталіся толькі рукапісным чарнавым варыянтам, каштоўнасць іх бясспрэчная, бо яны яркае сведчанне актывізацыі працы па выяўленні ўласных лексічных сродкаў для распрацоўкі асобных галін беларускай тэрміналогіі.
20. *Stankievic J., Rosenberg L. Deutsch-Kriwitsch (weissruthenisch) Sprachfuhrer-Hutarnik. — 1943.
Слоўнік адшукаць не ўдалося.
Інфармацыю пра лексікон можна знайсці ў наступных выданнях: Юрэвіч Л. Даследаванні беларускай лексікаграфіі за мяжой // Роднае слова. — 1998. — № 4. — С. 86; Юрэвіч Л. Камэнтары: літаратуразн. арт. — Менск, 1999. — С. 215.
21. *Bilder-Wdrterbuch. — 1944.
Слоўнік адшукаць не ўдалося.
Інфармацыю пра лексікон можна знайсці ў наступных выданнях: Беларускае слова. — 1944. — № 7; Ranica. — 1944. — №№ 23, 24,25; Юрэвіч Л. Даследаванні беларускай лексікаграфіі за мяжой//Роднае слова. — 1998. — № 4. — С. 85; Юрэвіч Л. Камэнтары: літаратуразн. арт. — Менск, 1999. — С. 212.
Паводле інфармацыйных нататак у літаратуры таксама сустракаюцца назвы: «Нямецка-беларуска-расейска-польскі слоўнік з малюнкамі»; «Ілюстраваны нямецка-беларуска-расейска-польскі слоўнік». — Рыга, 1944. — 96 с.
У інфармацыйных паведамленнях адзначалася, што слоўнік разлічаны на тых нямецкіх вайскоўцаў і беларускіх сялян і рабочых, якія зусім не ведаюць мовы. Аўтары нататкі спадзяваліся, што «з дапамогаю слоўніка яны адразу-ж змогуць зразумець адзін аднаго і лёгка паразумецца» [Беларускае слова 1944, с. 4], Тэкст слоўніка складаецца з дзевяці раздзелаў: «Дагляд за целам і вопраткай», «У гасподзе», «Ежа, піцьцё, курэньне», «Розныя пакупкі», «Паведамленьні», «Рух і транспарт»; «На вёсцы», «Вайсковыя справы», «Звароты мовы». На кожнае слова ў даведніку ёсць малюнак.
Спрэчным у гісторыі даведніка з’яўляецца вызначэнне месца яго выдання. У рэкламных паведамленнях газеты «Раніца», дзе змяшчалася наступная інфармацыя: «Увага! 3 Бэрлінскага Аддзелу БКС можна выпісаць нямецка-беларускарасейска-польскі слоўнік з малюнкамі» [Раніца = Ranica 1944, с. 3], месца выдання прапушчана. Л. Юрэвіч сцвярджае, што слоўнік створаны ў Рызе [Юрэвіч 1998, с. 85], Аўтары інфармацыйнага паведамлення ў «Беларускім слове» адзначаюць, іпто «Bilder Worterbuch» «з тэхнічнай дапамогай Навуковае сэкцыі Беларускага Аб'яднання у Рызе выдадзены нямецкім выдаўцом сп. Карлам Штэйнбэргам з Брэслаўскага выдавецтва «Фрэнкес Фэрлаг»32 [Беларуская газета 1944, с. 4], Якога
32 У нямецкі бібліяграфічны даведнік «Deutsches Biicherverzeichnis. 1941 —1950» уключаны чатыры перакладныя чатырохмоўныя ілю-
характару была тэхнічная дапамога, сёння цяжка вызначыць. Магчыма, складальнікі слоўніка выкарыстоўвалі патэнцыял нейкай рыжскай тыпаграфіі або выдавецтва. Паколькі «згодна з агульнапрынятым правілам бібліяграфіі месцам выдання кнігі лічыцца сядзіба выдавецтва, а не друкарні» [Туронак 2002, с. 63], адшуканыя звесткі не дазваляюць пэўна вызначыць месца выдання слоўнікавай крыніцы.
22. *Нямецка-руска-беларуска-польскі ілюстраваныслоўнік. — Рыга. 1944.
Слоўнік адшукаць не ўдалося.
Гл. таксама 21.
Інфармацыю пра лексікон можна знайсці ў выданні: Туронак Ю. Беларуская кніга пад нямецкім кантролем (1939— 1944). _ Мн., 2002. — С. 69.
Паводле існуючых даных, ілюстраваны слоўнік быў выдадзены ў лютым 1944 г. нямецкім выдавецтвам Франка ў Рызе. Перакладныя падборкі слоў з малюнкамі прызначаліся для нямецкіх вайскоўцаў.
Магчыма, даныя, якія тычацца парадку паслядоўнасці моў (нямецкая, руская, беларуская, польская), не зусім правільна адлюстраваны ў манаграфіі Ю. Туронка, што дазваляе ідэнтыфікаваць гэты даведнік з вышэйзгаданым «Bilder-Worterbuch».
КНІГІ ОНЛАЙН
