З гісторыі нямецка-беларускай, беларуска-нямецкай лексікаграфіі і тэрмінаграфіі
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 132с.
Мінск 2002
Дзейнасць па стварэнні перакладных слоўнікаў з уключэннем беларускай і нямецкай моў у 50—-80-я гады XX ст. можна ахарактарызаваць як вялую і неактыўную. Лексікаграфічныя матэрыялы рыхтуюцца скачкападобна і непаслядоўна, таму створанае абмяжоўваецца 7 адзінкамі.
Працэсстанаўлення беларускай нацыянальнай школы і звязаны з ім пераход да выкладання дысцыплін у рэспубліцы на беларускую мову ў 90-я гады XX ст. патрабавалі ў першую чаргу распрацоўкі і выдання якаснай беларускамоўнай літаратуры: падручнікаў, слоўнікаў, дапаможнікаў і г.д. Падрыхтоўка перакладных слоўнікаў з уключэннем беларускага лексічнага матэрыялу абумоўлівалася неабходнасцю зносін на беларускай мове. Акрамя таго, у гэты час значна ўзрасла цікавасць да вывучэння замежных моў, веданне якіх з’яўлялася істотным пры выездах у розныя краіны, для ажыццяўлення шырокіх кантактаў з іншымі народамі, для авалодання прафесіяй, службовых мэт і ўвогуле выступала неабходным атрыбутам адукаванага чалавека.
Характэрным для нямецка-беларускай і беларуска-нямецкай лексікаграфічнай практыкі другой паловы XX ст. выступае тое, што, у адрозненне ад папярэдняга перыяду, змяняецца якасць апрацоўкі слоўнікавых крыніц: укладанне лексіконаў грунтуецца на значных тэарэтычных і практычных лексікаграфічных дасягненнях. Варта падкрэсліць пры гэтым, што складальнікі лексіконаў, як правіла, арыентуюцца на наяўны вопыт слоўнікавай спадчыны (пераважна рускамоўнай): перакладныя даведнікі рыхтуюцца на ўзор ужо існуючых слоўнікаў з уключэннем рускай мовы або руская мова выконвае ролю папярэдняга слоўніка ці ўключаецца ў склад даведніка як мова-пасрэднік для супастаўлення разнамоўных эквівалентаў. Вызначальным у гэтай сувязі з’яўляецца той факт, што ў значнай колькасці выпадкаў распрацаваныя лексіконы шматмоўныя. Стварэннем слоўнікавых крыніц займаюцца пераважна спецыялісты-прадметнікі з прыцягненнем навуковага патэнцыялу лінгвістаў, што, бясспрэчна, складае дадатны бок лексікаграфічнай дзейнасці гэтага перыяду.
Перакладныя матэрыялы другой паловы XX ст. маюць дакладна выражаную спецыялізацыю слоўнікавага складу, значна павялічваецца і пашыраецца тыпалагічны спектр лексікаграфічных твораў: акрамя вучэбных, тэрміналагічных слоўнікаў і размоўнікаў, распрацоўка якіх праводзілася і ў папярэдні перыяд, ствараюцца перакладныя даведнікі — ілюстрацыйны матэрыял да манаграфічных прац навукоўцаў, слоўнік крылатых слоў і выразаў. У якасці эквівалентаў да нямецкамоўных рэестравых адзінак прыводзяцца, як правіла, словы беларускай літаратурнай мовы або лексемы, замацаваныя ў сферы функцыяніравання і сферы фіксацыі.
2. Жанрава-тыпалагічная характарыстыка нямецка-беларускіх і беларуска-нямецкіх слоўнікаў XX cm.
Нямецка-беларуская і беларуска-нямецкая лексікаграфія XX ст. характарызуецца разнастайнасцю лексіконаў, сярод якіх слоўнікі агульнага тыпу, вучэбныя даведнікі, тэрміналагічныя выданні, размоўнікі, перакладныя падборкі слоў у навуковых публікацыях, слоўнік крылатых слоў і выразаў.
Да слоўнікаў агульнага тыпу адносяцця тры нямецка-беларускія даведнікі: «Sieben-Sprachen-Worterbuch» (1918). «Нямецка-беларускі альфабэтычны слоўнік» П. Бакача (1941) і «Нямецка-беларуска-рускі слоўнік» (1988). Як відаць з алфавітнага паказальніка, слоўнікі выдаваліся з вялікім часавым разрывам на працягу ўсяго стагоддзя.
Перакладныя лексікаграфічныя матэрыялы агульнага тыпу сярэднія паводле аб’ёму і ахопліваюць ад 6000 да 8000 рэестравых адзінак. Яны разлічаны на рознае кола чытачоў: ім можа карыстацца як той, хто пачынае вывучаць мову, так і той, хто добра ёю валодае і звяртаецца да лексікону з мэтай удакладнення або ўдасканалення сваіх ведаў.
Слоўнікі агульнага тыпу на момант сваёй падрыхтоўкі меркаваліся як нарматыўныя: рэкамендавалі пэўныя лексічныя, граматычныя, арфаэпічныя і стылістычныя правілы. Яны абапіраліся на корпус найбольш ужывальных слоў і словазлучэнняў, а дыялектызмы, жаргонныя словы, тэрміны з розных галін навукі, культуры і тэхнікі пададзены абмежавана: толькі тыя, што мелі значнае пашырэнне, таму вузкаспецыяльныя тэрміны ўвогуле не фіксаваліся.
Прынцыпы, на якіх пабудаваны слоўнік, простыя і зразумелыя, матэрыял размешчаны даступна, тлумачэнні (пераклады) рэестравых адзінак дакладныя і лаканічныя, склад апісанай лексікі актуальны і адлюстроўвае жывыя моўныя працэсы.
Нямецка-беларуская і беларуска-нямецкая лексікаграфія XX ст. прадстаўлена 19 перакладнымі даведнікамі метадычнай накірава н а с ц і38 (у першай частцы работы — №№ 1,2, 6, 7, 10, 31, 32, 37, 38. 40, 48—55. 59).
58 Мэты вучэбнай лексікаграфіі, якая вызначаецца ў параўнанні з акадэмічнай як «лексікаграфія меншых форм і большай навучальнай накіраванасці» [Бархударов, Новнков 1971, с. 15], — спрыяць засваенню іншамоўнага матэрыялу. Асноўнымі прыметамі вучэбных даведнікаў выступаюць прынцыпы падачы матэрыялу, спосабы апісання загаловачных слоў, структура слоўнікаў і г.д., арыентаваныя найперш на засваенне рэестравых адзінак. Перакладныя даведнікі метадычнай накіраванасці — гэта сінхронны зрэз лексікі
Слоўнікі для школы (12 даведнікаў) арыентаваны перш за ўсё на ўзрост і ўзровень ведаў навучэнцаў, асаблівасці дзіцячага ўспрымання моўнага матэрыялу і створаны ў noyHaft адпаведнасці з імі. Перакладныя даведнікі для патрэб школы распрацаваны пераважна як слоўнікі нарастальнай складанасці, у якіх улічаны этапы навучання, паступова ўскладнены аб’ём і характар лінгвістычнай інфармацыі, формы яе падачы. Аснову такога лексікону склала лексіка, што ўваходзіць у змест школьнай праграмы па мове.
6 перакладных даведнікаў прызначаны для шырокага кола чытачоў: студэнтаў і тых, хто вывучае мову. Этапы навучання, від моўнай дзейнасці ўлічаны стваральнікамі, і ў кожным асобным выпадку ў слоўніку прапанаваны найбольш рацыянальны спосаб падачы лексічнага матэрыялу.
Укладанне лексіконаў з уключэннем нямецкай і беларускай моў у першай палове XX ст. (з 1902 па 1943 гг.) было абумоўлена найперш тэрміновай патрэбнасцю ў распрацоўцы падручнікаў і хрэстаматый па нямецкай або беларускай мове. У гэты час яшчэ не ставіцца за мэту стварэнне асобных слоўнікаў метадычнай накіраванасці, і лексікаграфічныя матэрыялы ўключаюцца ў структуру іншых даведачных і навучальных дапаможнікаў. Асноўная ўвага складальнікаў звернута на задавальненне патрэб нацыянальнай школы, таму лексічны матэрыял слоўнікаў арыентаваны на пачатковы і сярэдні ўзроўні валодання нямецкай мовай. Перакладныя слоўнікі гэтага перыяду нельга назваць самастойнымі лексікаграфічнымі працамі, яны толькі дапаможны матэрыял для вывучэння нямецкай мовы, укладанне якога абумоўлена практычнымі мэтамі навучальнага працэсу.
Праца па ўкладанні нямецка-беларускіх і беларуска-нямецкіх слоўнікаў метадычнай накіраванасці ў другой палове
беларускай мовы на перыяд яго распрацоўкі, яны вылучаюцца спецыфічным адборам лексічнага матэрыялу (найбольш ужывальныя словы і словазлучэнні, актуальныя для вучэбных мэт) і характарам яго тлумачэння: пададзены звычайна адзін эквівалент да іншамоўнага слова.
XX ст. узнаўляецца толькі з канца 70-х гадоў, фактычна амаль пасля саракагадовага перапынку. У гэты час распрацоўваюцца слоўнікі, якія выходзяць асобнымі выданнямі ці ў якасці дадаткаў да іншых матэрыялаў. Калі на працягу першага перыяду праца вялася над стварэннем двухмоўных даведнікаў, то ў канцы стагоддзя распрацоўваюцца двухі шматмоўныя лексіконы з уключэннем славянскіх і неславянскіх моў.
Перакладныя вучэбныя даведнікі другой паловы XX ст. вызначаюцца больш дасканалай распрацоўкай лексікаграфічных параметраў: пры дапамозе нумарацыі вылучаюцца, напрыклад, мнагазначнасць / адназначнасць і аманімія, чаго не хапала лексікаграфічным крыніцам першай паловы XX ст.; адрознівае іх таксама добрая якасць паліграфічнага выканання, сістэмнае выкарыстанне граматычных кваліфікатараў і стылістычных памет.
Стварэнне перакладных> тэрміналагічных39 даведнікаў (14 адзінак: №№ 5, 17, 19, 25, 26, 28, 34, 35, 41,42, 44, 45, 46, 57) пачынаецца ў другім дзесяцігоддзі XX ст. і адбываецца ва ўмовах, калі ўласна беларуская тэрміналогія яшчэ не была канчаткова выпрацавана і кадыфікавана, бо да гэтага часу, a то і пазней, тэрміналагічная лексіка ўключалася ў агульныя слоўнікі недыферэнцыравана або са спецыяльнымі паметамі. Перад складальнікамі лексіконаў стаяла задача не толькі ўкладання слоўніка, але і вывучэння, даследавання і прэзентацыі беларускай тэрміналогіі ў розных галінах. У першай палове XX ст. апрацоўка разнастайных тэрмінасфер адбываецца часам у структуры аднаго даведніка і без належнай паслядоўнасці.
39 Асноўнай характэрнай рысай перакладных тэрміналагічных даведнікаў з’яўляецца спалучэнне ў іх двух параметраў — наяўнасць тэрміналагічнай лексікі і яе пераклад. У назве слоўнікаў звычайна змяшчаецца інфармацыя пра тую галіну ведаў, тэрміналагічная лексіка якой перакладаецца, напрыклад: «Руска-нямецкабеларускі слоўнік па глебазнаўству і аграхіміі», «Слоўнік глебазнаўчае тэрмінолёгіі», «Фізычная тэрмінолёгія» і г.д.
Тэрмінаграфічная дзейнасць па падрыхтоўцы слоўнікаў з уключэннем беларускай і нямецкай моў узнаўляецца толькі ў 60-я гады XX ст. Аднак пераважная колькасць нямецка-беларускіх і беларуска-нямецкіх тэрміналагічных лексіконаў складаецца ў 90-я гады, калі, па-першае, беларуская мова набывае больш шырокія грамадскія функцыі, па-другое, спецыялісты розных галін і лінгвісты прыкладаюць максімум намаганняў, каб беларуская мова заняла належнае месца ў навуцы. Тэрмінаграфічнай працай ахоплены такія сферы, як фізіка, тэхніка, лінгвістыка, бібліятэказнаўства, глебазнаўства, аграхімія, сельская гаспадарка, малочная прамысловасць, эканоміка, маркетынг, трыбафатыка і інш. Трэба адзначыць, што корпус нямецка-беларускіх і беларуска-нямецкіх даведнікаў у значнай ступені папоўнены за кошт ратапрынтных выданняў, якія маюць характар т.зв. «рабочых» матэрыялаў і абмяжоўваюцца падачай невялікай колькасці тэрмінаў. Разам з тым падрыхтаваны і грунтоўныя паводле аб’ёму і лексікаграфічнай апрацоўкі тэрміналагічныя слоўнікі. Часта над стварэннем даведнікаў працуе калектыў аўтараў, у склад якога ўваходзяць філолагі, перакладчыкі і спецыялісты пэўнай галіны ведаў, што забяспечвае высокую якасць апрацоўкі тэрмінаў і іх перакладу.
КНІГІ ОНЛАЙН
