З гісторыі нямецка-беларускай, беларуска-нямецкай лексікаграфіі і тэрмінаграфіі
Выдавец: Беларускі кнігазбор
Памер: 132с.
Мінск 2002
Распрацоўка слоўнікаў-р азмоўніка ў40 з уключэннем нямецкага і беларускага лексічнага матэрыялу (6 даведнікаў: №№ 9,11.12, 33, 56, 58) пачынаецца толькі з 40-х гадоў XX ст.,
40 Адметная рыса размоўнікаў заключаецца ў тым, што яны распрацоўваюцца на аснове жывога маўлення, жывой мовы, рэальных адпаведнікаў слоў розных моў у ідэнтычных сітуацыях. Лексіконы змяшчаюць ужо гатовыя маўленчыя адзінкі — выказванні, пытанні, адказы, просьбы і г.д, якія групуюцца на падставе асацыятыўных і сітуацыйна-камунікатыўных сувязей. Прэзентацыя эквіваленту да выразу і/або слова, што актыўна выкарыстоўваецца ў штодзённым жыцці, складае асноўную задачу размоўнікаў. Іх мэта — дапамагчы людзям, якія гавораць на розных мовах, у зносінах паміж сабой. Размоўнікі будуюцца пераважна з тэматычных раздзелаў, якія дапамагаюць весці нескладаны дыялог на актуальныя тэмы.
у час, калі ўзнікла неабходнасць простых і зручных у карыстанні дапаможнікаў для спрашчэння кантактаў паміж іншаземцамі. Калі першыя размоўнікі створаны з уключэннем лексічнага матэрыялу толькі беларускай і нямецкай моў, то ў другой палове XX ст. актуальнай становіцца распрацоўка шматмоўных лексікаграфічных матэрыялаў, якія дазваляюць без асаблівай складанасці, хутка знайсці адпаведнік у любой з еўрапейскіх моў.
На працягу стагоддзя ў слоўніках размоўнага характару распрацаваны разнастайныя тэмы, прысвечаныя адлюстраванню вытворчай, духоўнай, грамадска-палітычнай, спартыўнай і іншых сфер дзейнасці чалавека (колькасць іх вагаецца ад 21 да 69).
Для паўнаты гісторыі нямецка-беларускай слоўнікавай практыкі варта адзначыць супастаўляльны даведнік к р ы латых слоў і в ы р а з а ў41 (№ 36) з уключэннем нямецкага і беларускага лексічнага матэрыялу, складанне якога адбылося ў канцы XX ст.
Пачынаючы з 1959 г. з’яўляюцца слоўнікі-д а д ат к і, якія прыкладаюцца да навуковых даследаванняў і дзе разглядаюцца пытанні ўзаемадачынення нямецкай і беларускай моў на розных узроўнях (7 крыніц: №№ 23, 24, 27, 29, 39, 43, 47), аб’ектам перакладу ў якіх становіцца агульнаўжывальная лексіка42. Аўтарскія перакладныя лексіконы хоць і не ствараюцца непасрэдна для практычных мэт перакладу, тым не менш сведчаць пра паглыбленне культурных сувязей паміж немцамі
41 Асноўнае прызначэнне слоўніка крылатых слоў і выразаў супадае з прызначэннем фразеалагічных слоўнікаў — быць сродкам павышэння культуры мовы, фактычная ж задача перакладнога даведніка — фіксацыя ідыём на розных мовах.
42 Спроба падбору нямейкіх эквівалентаў да лексем старабеларускай мовы зроблена ў кн.: Stang Chr. S. Die altrussische Urkundensprache der Stadt Polozk. Skrifter Utgitt av det. Oslo, 1939. — 148 S. — S. 136—147. — (Norske Vedenskaps-Akademi i Oslo. 1938. Skrifter II. Hist. Filos. Klasse № 9.)
і беларусамі і даюць цікавы матэрыял для вывучэння нямецка-беларускіх слоўнікавых паралелей.
3. Двухі шматмоўная лексікаграфія
Перакладная лексікаграфія з уключэннем нямецкага і беларускага лексічнага матэрыялу на працягу XX ст. ажыццяўлялася як двухі шматмоўная. Нямецка-беларуская слоўнікавая практыка знайшла сваё адлюстраванне ў 19 крьініцах.
3 фактычнага матэрыялу вынікае, што дзейнасць па стварэнні нямецка-беларускіх слоўнікаў была арыентавана пераважна на забеспячэнне навучальнага працэсу пры вывучэнні нямецкай мовы (на працягу ўсяго стагоддзя), моўных зносін (у часы нямецкай акупацыі) і перакладу тэрміналагічных тэкстаў (у 90-я гады XX ст.). Інтэнсіўнае развіццё нямецка-беларускай лексікаграфіі звязана, напэўна, з тым, што такія слоўнікі былі патрэбны ў першую чаргу як дапаможнікі для тлумачэння нямецкамоўных тэкстаў.
Што датычыцца беларуска-нямецкай лексікаграфіі (слоўнікаў асобнай славянскай мовы), то яна колькасна бяднейшая (11 пазіцый), паколькі, верагодна, на працягу стагоддзя не было пільнай патрэбы ў беларуска-нямецкіх слоўніках. Фактычна працэс стварэння перакладных даведнікаў з рэестравай беларускай часткай можна ахарактарызаваць як несістэматычны і выпадковы, калі лексікаграфічныя матэрыялы рыхтаваліся пераважна па асабістай ініцыятыве аўтара найперш для азнаямлення чытача з беларускай мовай (вучэбныя даведнікі і размоўнікі) або як ілюстрацыйны матэрыял у навуковых даследаваннях. Паказальным выступае і тое, што аб’ём беларуска-нямецкіх лексіконаў значна меншы ў параўнанні з нямецка-беларускімі слоўнікамі (за выключэннем размоўніка Вінкёльмана) — не перавышае 1000 загаловачных адзінак. Акрамя гэтага, у рэестр даведнікаў увайшлі лексемы, актуальныя толькі для пачатковага этапу вывучэння беларускай мовы. Правамерна зазначыць, што ў XX ст. распачалося фарміраванне лексікаграфічнай дзейнасці ў складанні беларусканямецкіх слоўнікаў.
Наяўнасць сацыяльнага заказу, шырокага кола карыстальнікаў і практычнай запатрабаванасці абумовілі распрацоўку шматмоўных лексіконаў (20 пазіцый)43. Фактычны матэрыял сведчыць, што іх стварэнне стымулявалі такія акалічнасці, як існаванне двухмоўнай дзяржаўнай сістэмы, кіраванне шматнацыянальнай тэрыторыяй, абслугоўванне сумесных міжнародных праграм, неабходнасць забеспячэння практычнымі матэрыяламі разнастайныя турыстычныя і дзелавыя паездкі. Варта адзначыць, што ўкладанне шматмоўнай лексікаграфічнай прадукцыі метадычна ажыццяўлялася на працягу ўсяго XX ст. пачынаючы з 1918 г. Найбольш актыўнае развіццё шматмоўнай слоўнікавай практыкі з уключэннем нямецкага і беларускага лексічнага матэрыялу адбылося ў другой палове XX ст., калі значна пашырыліся навукова-культурныя кантакты і ўзмацніліся інтэграцыйныя працэсы ў краінах СНД і Еўропы. Фарміраванне беларускай шматмоўнай лексікаграфіі пры гэтым адбывалася праз шырокае прыцягненне іншамоўных лексікаграфічных традыцый (пераважна рускай і нямецкай).
Падсумоўваючы вышэйсказанае, неабходна канстатаваць, што нямецка-беларуская і беларуска-нямецкая лексікаграфія мае амаль стогадовую традыцыю, і ў яе гісторыі выразна вылучаюццадваперыяды, якія значна адрозніваюцца колькасцю і якасцю лексіконаў. Увогуле слоўнікавая спадчына з уключэннем нямецкага і беларускага лексічнага матэрыялу характарызуецца ўкладаннем невялікіх па памеры слоўнікаў рознай тыпалагічна-жанравай прыналежнасці, распрацаваных пераважна для практычных мэт перакладу; захадамі ў забеспячэнні новых галін беларускай вытворчасці тэрміналогіяй праз пошукі эквівалентных сродкаў да тэрмінаадзінак нямецкай мовы. Акрамя гэтага, у першай палове XX ст. нямецка-беларуская лексікаграфічная дзейнасць аказвала ўплыў на фарміраванне лексічнага саставу беларускай мовы і спрыяла яе нармалізацыі.
43 Беларуская мова ў канцы стагоддзя ўваходзіць у шырокі моўны кантэкст, таму распрацоўваюцца шматмоўныя тэрмінаграфічныя даведнікі з уключэннем адзінаццаці (1 даведнік), трынаццаці (1 даведнік), дваццаці чатырох (1 даведнік) моў.
АлФавітны паказальнік выяўленых слоўнікаў і слоўнікавых матэрыялаў
Тлустым шрыфтам выдзелены прозвішчы аўтараў (складальнікаў) лексіконаў і поўныя загалоўкі слоўнікаў згодна з арыгінальным правапісам і шрыфтам выдання. Для асобных рэдкіх выданняў указваецца таксама месца іх захавання. Старонкі, на якіх змяшчаюцца слоўнікавыя матэрыялы, падаюцца ў канцы бібліяграфічнага апісання.
Бакач П. Падручнік нямецкага языка для Беларусаў = Bakatsch Р. Lehrbuch der deutschen Sprache fur WeiBruthenen. — Berlin: Bernard & Graefe, 1941. — C. 297—357.
Месца захавання —Нацыянальная бібліятэка ў Мінску, Нацыянальная бібліятэка ў Варшаве, бібліятэка Універсітэта імя Гумбальта ў Берліне.
Басава Г.І., Дзювэль С. Беларуска-нямецкі слоўнік. — Йена: Універсітэт імя Фрыдрыха Шылера. Інстытут славістыкі, 2000. — 100 с.
Беларуская навуковая тэрмінолёгія. Вып. 16. Слоўнік глебазнаўчае тэрмінолёгіі (Проект) / Ін-т Беларускае Культуры. Аддзел мовы і літаратуры. Галоўная Тэрмінолёгічная Камісія. Аддзел першы. Сэрыя V. Кніга 16. — Менск, 1927. — 64 с. На вокл.: Слоўнік глебазнаўчае тэрмінолёгіі = Vocabulaire de la terminologie pedologique.
Будзько А.П. Нямецкая мова: Падручнік для 2 кл. — Мн.: Нар. асвета, 1993,—С. 90—95, 133—139, 156—158, 174—176. На вокл.: Budjko A. Deutsch 2.
Будзько А.П. Нямецкая мова: Падручнік для 3 кл. — Мн.: ТАА «Аракул», 1995.—С. 21—22,31—32,42—43,56—58,68—
70, 80,91—92, 110—111, 122—124, 133—134, 146—148, 160— 162, 172—173, 179—204. На вокл.: Budjko A. Deutsch 3.
Будзько А.П. Нямецкая мова: Падручнік для 4 кл. — Мн.: ТАА «Аракул», 1997.— С. 152—172. На вокл.: Budjko A. Deutsch 4.
Будзько А.П. Вясёлая мазаіка: Кн. для чытання на нямецкай мове. 3—4 кл. сярэд. агульнаадукац. шк. з бел. мовай навучання. — Мн.: Выш. шк., 1997. — С. 32, 38—42, 44, 46— 50, 53—60, 63—70, 73—80, 82—86, 88—94, 96—104, 107—124. На вокл.: Budjko A. Buntes Allerlei.
Будзько А.П. Вясёлая мазаіка: Кн. для чытання на нямецкай мове: Вучэб. дапам. для 3—4 кл. агульнаадукац. шк. з бел. мовай навучання. — 2-е выд. — Мн.: Выш. шк., 1999.— С. 32, 38—42, 44, 46—50, 53—60, 63—70, 73—80, 82—86, 88— 94, 96—104, 107—124. На вокл.: Budjko A. Buntes Allerlei.
Будзько А.П. Нямецкая мова: Вучэб. дапам. для 1 кл. агульнаадукац. шк. з бел. мовай навучання.— Мн.: Выш. шк., 2000. — С. 114—134. На вокл.: Budjko A. Deutsch 1.
Будзько А.П, Нямецкая мова: Падручнік для 2 кл. агульнаадукац. шк. з бел. мовай навучання. — Мн.: Выш. шк., 2000. — С. 45—50, 86—92, 108—110, 128—130, 131—147. На вокл.: Budjko A. Deutsch 2.
Будзько А.П. Свет нямецкай мовы-1: Вучэб. дапам. для 4 кл. агульнаадукац. шк. з бел. мовай навучання. — Мн.: ВТАА «Кавалер Паблішэрс», 2001. — С. 65—68, 87—88, 121 —122, 149—152, 195—198, 199—222. На вокл.: Budjko A. Sprachwelt Deutsch 1: Lehrbuch fur die 4. Klasse.
Вучымся нямецкае мовы // Беларуская школа. — 1942. — № 3. — Ч. II. — С. 20—25; № 5. — Ч. II. — С. 21—27; № 6. — Ч. II.— С. 12—18.
Месца захавання — Нацыянальны архіў Беларусі, Нацыянальная бібліятэка Беларусі.
Выхото В.А. Слова, трудные для поннмання учавднмнсябелорусамн прм нзученнн немецкого языка в условнях белорусско-русского двуязычня // Вопросы преподаванмя русского языка в школе с белорусскмм языком обучення: Тематнческмй сборннк научных трудов / НННП МП БССР;
Под ред. А.Е. Супруна, Н.Л. Желуденко. — Мн., 1978. — С. 200—210.
Выхого В.А. Предупрежденне ошнбок прн поннманнн немецкнх слов, сходных co словамн родного языка, в условнях блнзкородственного двуязычня (IX—X классы белорусской школы); Днс. ... канд. пед. наук: 13.00.02. — М., 1986. — С. 208—226.
КНІГІ ОНЛАЙН
