З гісторыяй на «Вы» выпуск 2
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 351с.
Мінск 1994
натхняліся аргкамітэтам Саюза пісьменнікаў Беларусі.
Пасля прыняцця ў 1933 годзе пастановы СНК БССР «Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу» (і рэзкай крытыкі, якую выклікаў гэты дэкрэт у заходнебеларускім друку) у снежні 1933 года быў праведзены агульны сход пісьменнікаў беларускай сталіцы, на якім былі абмеркаваны пытанні, звязаныя з прынятай рэформай. Відаць, сход меркавалася правесці за адзін дзень, аднак — як паведамлялі тагачасныя газеты — «з прычыны велізарнай цікавасці пісьменнікаў да новага правапісу» і «вялікай колькасці жадаючых выказацца» сход два разы пераносіўся і працягваўся, такім чынам, тры дні — 11, 13, і 15 снежня. Удзельнікі сходу аднадушна падтрымалі праведзеную рэформу правапісу і асудзілі выступы на гэты конт замежнай прэсы. Вось вытрымкі з выступаў некаторых прамоўцаў.
К. Крапіва: «Дэкрэт урада аб спрашчэнні беларускага правапісу з’яўляецца велізарнейшым стымулам для далейшага развіцця беларускай соцыялістычнай культуры, для развіцця і ўзбагачэння беларускай мовы... Нам зразумела і тое выццё, якое паднялі беларускія фашысты за мяжой, і шушуканне нацдэмаў тут у нас з прычыны абвяшчэння дэкрэта аб спрашчэнні правапісу. Яны выюць таму, што дэкрэт ударыў па іх самым балючым месцы». П. Галавач: «нацыянал-фашысты і іхная агентура нацдэмы крычаць пра ненавуковасць дэкрэта СНК, абзываючы яго проста загадам. Нам няма патрэбы спрачацца з фашысцкімі пісакамі з Заходняй Беларусі і іхнымі вернымі памочнікамі нацдэмамі з гэтага боку». Р. Мурашка: «Рэформа беларускага правапісу мае велічэзнае значэнне... Змены, унесеныя ў правапіс, з’яўляюцца пачаткам, штуршком, стымулюючым небывалае развіццё беларускае мовы».
Гэта што датычыць рэформы і ацэнкі яе за мяжой. Але на гэтым сходзе пісьменнікі выказвалі таксама свае адносіны да лінгвістычнай спадчыны 20-х гадоў і да асоб, якія яе стваралі. Вось яны:
К. Крапіва: «гэта «чыстата» мовы дасягалася (лінгвістамі-«нацдэмамі».— С. 3.) тым, што вытручваліся ўсе тыя элементы, якія былі агульнымі для рускай і беларускай мовы, уводзілася маса паланізмаў, ствараліся штучныя наватворы, абы толькі зрабіць мову найменш падобнай да рускай. Такім чынам, мова засмечвалася і рабілася незразумелай для шырокіх працоўных мас».
М. Хведаровіч: «Нямала пашкодзілі ў гэтай справе (у беларускім правапісе.— С. 3.) класавыя ворагі. Заядлыя нацдэмы — розныя Лёсікі, Некрашэвічы стараліся адарваць беларускую жывую мову ад мовы працоўных усяго Савецкага Саюза. Яны ўскладнялі правапіс рознай непатрэбшчынай, стараліся ўводзіць як найбольш паланізмаў, баючыся хаця, каб якое-небудзь слова не было падобна на рускае, хаця б канчатак якоганебудзь слова не напамінаў рускі канчатак».
А. Куляшоў: «Недарма Лёсікі, Некрашэвічы, Байковы прапаведвалі ў сваіх «навуковых працах», што калі ў беларускай мове ёсць словы, падобныя да рускіх,— іх не ўжываць».
Былі і «чыста тэарэтычныя» меркаванні.
«Што ўжо гаварыць аб паланізмах, якія маюць адно прызначэнне: працягнуць контррэвалюцыйную інтэрвенцыянісцкую тэорыю адрыва БССР ад СССР і «арыентацыю на Захад» (Я. Бранштэйн). «Ужыванне ў творчасці архаізмаў з’яўляецца ні чым іншым, як звядзеннем разрахункаў з сучаснасцю» (Р. Мурашка; тут мелася на ўвазе рэвалюцыйная сучаснасць.—С. 3.).
3 «праграмным» дакладам на гэтым сходзе выступіў намеснік старшыні аргкамітэта СП БССР, паэт Андрэй Александровіч. Ен, у прыватнасці, казаў: «Тэорыі» контррэвалюцыйнага нацыянал-дэмакратызму пра так званы «самабытны» шлях развіцця беларускае мовы крыюць у сабе выразную антысавецкую сутнасць... Нацдэмы змагаліся супроць слоў, народжаных пралетарскай рэволюцыяй, супроць слоў, аднародных з рускай мовай. Нацдэмы, паланізуючы мову, змагаліся за ўтварэнне буржуазнай рэспублікі, за падначаленне працоўных Совецкай Беларусі фашысцкаму ладу жыцця... Зусім зразумела, што Лёсіку трэба даць працоўным масам такую мову, якая ім незразумела, каб лаўчэй праводзіць сваю падрыўную работу».
Як паведамляюць газеты 1933 года, заключныя словы даклада А. Александровіча «пакрыліся гучнымі апладысментамі». Але, калі разабрацца, апладзіраваць не было чаму. Бо ж велізарная большасць палажэнняў, якія прагучалі ў дакладзе А. Александровіча (як і ўвогуле на сходзе), не адпавядала рэчаіснасці, была ненавуковай. I на сходзе прысутнічалі людзі, якія на гэтую ненавуковасць маглі паказаць. Скажам, Якуб Колас. Ен вельмі добра ведаў лінгвістычныя погляды Лёсіка; быўшы ягоным пляменнікам па лініі маці, сябраваў з
ім. У 1926 годзе ён быў удзельнікам акадэмічнай канферэнцыі, на якой падтрымаў практычна ўсе прапановы Лёсіка. Погляды Коласа супадалі з поглядамі Лёсіка і ў выдадзенай у першай палове 1930 года кнізе «Беларускі правапіс. Праект», дзе змешчаны іх сумесныя заўвагі да праекта. Відаць, ён мог выкрыць непраўдзівасць многіх меркаванняў, што прагучалі на гэтым сходзе? Аднак гэтага не адбылося. Як і іншыя прамоўцы, ён гаварыў пра тое, што «адным з довадаў правільна праведзенай рэформы беларускага правапісу з’яўляецца і той факт, што замежныя беларускія нацыянал-фашысты толку Станкевічаў, Луцкевічаў, Астроўскіх і іншых паслугачоў польска-нямецкага фашызму, гэтыя шпіёны, палітычныя спекулянты і балаганныя кандыдаты ў беларускія міністры, паднялі шалёную кампанію супроць праведзенай рэформы беларускага правапісу». Або К. Крапіва. У 1927 годзе ён уваходзіў у кіраўніцтва літаратурнага згуртавання «Узвышша» і, вядома, чытаў артыкулы Лёсіка, апублікаваныя ў аднайменным друкаваным органе згуртавання. Ці ж не мог ён звярнуць увагу ўдзельнікаў абмеркавання на тое, што Лёсік, было, не толькі не імкнуўся не ўжываць слоў, тоесных з рускімі, але і, наадварот, іранізаваў з празмернай паслядоўнасці ў практыцы перакладу з рускай мовы на беларускую?
(Пастаўленыя тут пытанні з’яўляюцца, вядома, рытарычнымі. Пасля арышту вядомага ў рэспубліцы аўтара падручнікаў, якім быў Лёсік, па законах таталітарнай дзяржавы яшчэ больш заўважная фігура, родзіч арыштаванага, акадэмік і народны паэт Беларусі Якуб Колас проста павінен быў асвяціць справядлівасць дзеянняў карных органаў — інакш... Так у канцы лістапада 1930 года з’явіўся, а ў снежні быў апублікаваны «пакаянны ліст» паэта, у якім, на жаль, не быў абойдзены ўвагай і Я. Лёсік: «Падручнікі для школ у тых ці іншых формах таксама праводзілі шкодніцкія нацыянал-дэмакратычныя ідэі шляхам прыкладаў і падборам спецыяльнага матэрыялу, што асабліва кідаецца ў вочы ў школьных граматыках Лёсіка». У святле гэтага факта становіцца відавочнай уся немагчымасць для Якуба Коласа хоць неяк процістаяць паклёпам на свайго родзіча ў 1933 годзе. Што ж да К. Крапівы, то і ён свой выбар зрабіў яшчэ ў 1930-м, апублікаваўшы раздзел сатырычнай паэмы «Хвядос — Чырвоны нос», у якім у карыкатурным выглядзе паказаў не толькі свайго бы-
лога універсітэцкага выкладчыка, але і ранейшых паплечнікаў па літаратурным згуртаванні Я. Пушчу, У. Дубоўку, а таксама некаторых іншых арыштаваных летам 1930 года вучоных і літаратараў.)
3 правядзеннем у 1933 годзе моўнай рэформы і са звальненнем з пасады дырэктара Інстытута мовазнаўства П. Бузука разгром беларускай мовазнаўчай навукі, які пачаўся ў 1930 годзе, быў закончаны. 3 гэтага часу імёны ўсіх беларускіх мовазнаўцаў 20-х гадоў маглі згадвацца толькі ў лаянкавых кантэкстах, а іхнія навуковыя ідэі былі аддадзены ўладзе нябыту. I калі, напрыклад, у 1935 — 1936-м гадах у Менску былі выдадзены кнігі «Беларуская граматыка. Фанетыка і правапіс» і «Беларуская граматыка. Марфалогія» Ц. Ломцева, які прыехаў з Масквы для ўмацавання мясцовых мовазнаўчых кадраў, то ў прадмове аўтара да першай з іх можна было прачытаць, што яна «прадстаўляе ў навуковай літаратуры першую спробу ўстанаўлення фанетычнай сістэмы сучаснай беларускай літаратурнай мовы», і да другой — што яна з’яўляецца зноў жа «першай спробай навуковай апрацоўкі і вывучэння сучаснай беларускай літаратурнай мовы». Як быццам ніколі не існавала раней плённага «інбелкультаўскага» перыяду беларускага мовазнаўства з яго шматлікімі артыкуламі пра літаратурную мову і кнігамі таго ж Лёсіка і А. Багдановіча!
Былі, на жаль, гэткія сумныя факты ў гісторыі беларускага мовазнаўства. Але калі яны і атрымалі ацэнку ў беларускай навуцы, дык пераважна «з пазіцый учыненага», г. зн. з пункту гледжання свядомасці 30-х. I да гэтага часу ў беларускім мовазнаўстве схільныя лічыць Ломцева стваральнікам першага навуковага курса сучаснай беларускай літаратурнай мовы, рэформу 1933 года — «вынікам напружанай шматгадовай працы лепшых лінгвістычных сіл рэспублікі», а 30-я гады — больш спрыяльнымі для развіцця навукі аб літаратурнай мове, чым 20-я.
Але вернемся да Лёсіка.
3 вялікімі цяжкасцямі сутыкалася беларускае савецкае мовазнаўства ў першай палове — сярэдзіне 20-х гадоў: лінгвістаў, здольных займацца беларусістыкай, бракавала, затое працы для іх было ўдосталь. Нешматлікасць беларускіх мовазнаўцаў і іх перагружанасць рознымі работамі ў нейкі час выклікалі нават заняпад дзейнасці мовазнаўчай секцыі Інбелкульту і яе
аб’яднанне з літаратурнай. Беларускія лінгвісты 20-х змушаны былі працаваць (і працавалі!) за дваіх, траіх, а то і за чацвярых. I пастаянная наша ўдзячная памяць пра вучоных, якія ўдзельнічалі ў станаўленні беларускай савецкай лінгвістыкі яшчэ на самых ранніх яе стадыях — пра С. Некрашэвіча і М. Байкова.
3 поўным правам у гэтым кароткім радзе павінна быць змешчана і імя Язэпа Лёсіка.
Акрамя выкладання на курсах беларусазнаўства, ва універсітэце і выдання «Практычнай граматыкі» 1921 год быў пазначаны для вучонага і іншымі падзеямі. У гэтым жа годзе ў часопісе «Вольны сьцяг» былі надрукаваны два ягоныя артыкулы аб ананімнай паэме XIX. стагоддзя «Энеіда навыварат». Тады ж у Вільні выйшла другім выданнем ягоная літаратурная чытанка для пачатковых беларускіх школ «Наша крыніца». У 1921 годзе ў «Вестннке Народного Комнссарната Просвеіцення ССРБ» Лёсік апублікаваў падборку граматычнай тэрміналогіі беларускай мовы, якая стала пазней асновай для больш дэтальнага прадпрыемства, якім быў выдадзены ў 1927 годзе «Слоўнік граматычна-лінгвістычнае тэрміналёгіі».
У пачатку 1922 года поруч з Янкам Купалам, Якубам Коласам і акадэмікам Яўхімам Карскім Язэп Лёсік быў зацверджаны правадзейным членам Інстытута беларускай культуры. У гэтым жа годзе ў Менску выйшаў першы сшытак літаратурна-навуковага весніка Інбелкульта « Адраджэнне», у якім былі змешчаны адразу чатыры публікацыі вучонага. У 1922 годзе былі таксама артыкул у «Вольным сьцягу», два выданні падручнікаў, берлінскае выданне «Нашай крыніцы».
КНІГІ ОНЛАЙН
