З гісторыяй на «Вы» выпуск 2
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 351с.
Мінск 1994
Сярод цыганскіх каралёў XVIII стагоддзя найбольш вядомы Ян Марцінкевіч. У 1778 годзе ён атрымаў грамату ад князя караля Станіслава Радзівіла, вядомага пад мянушкаю «Пане Каханку». Марцінкевіч ула-
дарыў да 1790 года і жыў у мястэчку Мір. Ен выславіўся сваімі дзівацтвамі, жыў занадта раскошна і даваў шыкоўныя банкеты, на якіх прысутнічалі знаныя шляхціцы і нават сам Пане Каханку. Марцінкевіч пабудаваў у Міры палац і акружыў сябе шматлікай світаю з цыганоў. Ен імкнуўся ва ўсім капіраваць свайго вяльможнага патрона Радзівіла. Цыганскі кароль ездзіў у пазлачонай карэце, запрэжанай дванаццаццю конямі. Калі ж ён ішоў пешшу, дык яго суправаджала багата апранутая світа, а прахожыя цыганы мусілі здымаць шапкі і пачціва чакаць у паклоне, пакуль «Бацю Ян» пройдзе. Пасля смерці Яна Марцінкевіча гэтая пасада перайшла да ягонага сына, але той праз нейкі час эміграваў з групаю супляменнікаў у Турцыю.
У Лідскім павеце з 1780 па 1795 год кіраваў Якуб Знамяроўскі. Яго сталіцаю было мястэчка Эйшышкес (цяпер на тэрыторыі Летувы). Знамяроўскі быў вельмі дэспатычны, і ў 1789 годзе супраць яго ўспыхнула паўстанне. Цыганы завязалі свайго караля ў мех, падвесілі да бэлькі і білі не шкадуючы, але потым узнагародзілі падарункамі і праводзілі дадому. Пакаранне добра падзейнічала на «караля», і ён пачаў кіраваць сваім народам справядліва і мудра.
Яшчэ вядома, што ў 1767 годзе на Магілёўшчыне цыганскім каралём быў абраны Гедройц, маёнтак якога знаходзіўся ў вёсцы Каменка Чавускага павета.
Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай уся тэрыторыя Беларусі адышла да Расеі. Царскі ўрад пачаў прымаць розныя загады, каб пасяліць цыганоў па вёсках. Яшчэ пасля першага падзелу 1772 года Кацярына II выдала ўказ аб залічэнні цыганоў у стан сялянства і аб зборы з іх падаткаў. У 1791 годзе з’явіўся ўказ, паводле якога цыганам быў вызначаны гадавы тэрмін для аселага пасялення па вёсках. За выкананнем пастановы сачылі ваяводскія камісіі і ўлады на месцах. Але гэтыя загады таксама не мелі жаданых вынікаў.
У 1812 годзе цыганам у гарадах і мястэчках было загадана прыпіеацца да мяшчанскага стану. Тады багатыя цыганы запісаліся ў купцы, а болып бедныя — у мяшчане. 3 тымі, хто не выканаў указу, абыходзіліся як з бадзягамі. Але новазапісаныя мяшчане і купцы ўлетку ўсё адно вялі вандроўнае жыццё. Рэвізія 1847 года выявіла, што багата цыганоў пагубляла свае мяш-
чанскія і купецкія дакументы. Такіх запісалі ў разрад «скарбовых сялян».
Цыганы стараліся сяліцца непадалёку Слоніма, Менска, Барысава, Слуцка і ў мястэчку Мір. Яны займаліся пераважна конегадоўляй, токарствам, выраблялі скуры. Зробленыя цыганамі ліповыя і дубовыя міскі і талеркі славіліся сваёй прыгожаю аздобаю. Былі сярод цыганоў таксама шаўцы, кавалі, слесары.
Яшчэ з часоў цыганскага караля Яна Марцінкевіча славу цыганскае сталіцы атрымала мястэчка Мір. Там цыганы заснавалі папяровыя, суконныя, ткацкія і футравыя мануфактуры, якія квітнелі ў XVIII стагоддзі, а ў сярэдзіне наступнага пачалі занепадаць, але ткацкія вырабы мірскіх цыганоў па-ранейшаму мелі добры попыт.
Шмат хто з цыганоў у XIX стагоддзі пачаў арэндаваць агароды, а некаторыя мелі і ўласныя дамы. Аднак значная частка, як і раней, з вясны да восені вандравала, жыла ў намётах, а зімой прасіліся да сялян у ёўні або ў старыя свабодньія хаты.
Цыганы паміж сабою заўсёды гаварылі на сваёй мове, а з — астатнімі на беларускай і расейскай' Вядома, што ў мінулым стагоддзі мужчыны звычайна апраналіся ў расейскае сялянскае адзенне. Жанчыны насілі кашулі з белага палатна і паркалёвыя спадніцы яркага колеру, а зверху так званую «капу» — кавалак якойнебудзь шарсцяной (часам баваўнянай) тканіны, пашытай так, каб свабодна праходзіла галава і каб апранаха прыкрывала левую руку. На галаву надзявалі яркую хустку, павязаную накшталт турэцкай чалмы. На шыі насілі мноства караляў і маністаў. Узімку апраналі паўкажушкі на заечым або кашачым футры.
Улюбёнаю ежаю цыганоў была свініна, асабліва свіное сала — сырое, салёнае, варанае ці смажанае, а таксама яечня.
Цыганы прымалі рэлігію таго народа, сярод якога сяліліся, але ў іх захоўваліся і перажыткі старых магічных ды анімістычных вераванняў і абрадаў.
Цыганскае насельніцтва Беларусі (як і Летувы, Латвіі, Эстоніі) вызнае толькі хрысціянства, шануючы БогаАйца і Дзеву Марыю. Ісус Хрыстос успрымаецца як надзвычай высокі прыклад святога, пабожнага, боскага Чалавека-Выратавальніка.
Атэістычныя настроі для цыганоў заўсёды былі чужыя.
Карэнным чынам змяніўся лёс цыганоў у савецкі час. У 1926 годзе выдадзены шэраг указаў савецкага ўрада аб землеўладкаванні цыганоў і аб садзеянні пераходу вандроўных цыганоў на аселасць. Быў арганізаваны Усерасейскі саюз цыганоў (1925.—1928). У 1926 годзе такі саюз створаны і ў Беларусі. У 1928— 1932 гадах на аснове паўночнага дыялекту была аформленая цыганская пісьмовасць, пачалі выходзіць кнігі і часопісы. У 1931 годзе ў Маскве адкрыўся прафесійны цыганскі тэатр «Рамэн». Першы ягоны спектакль быў пастаўлены па п’есе заснавальніка цыганскай літаратуры Аляксандра Гармано «Жыццё на колах».
У Беларусі некалькі цыганскіх школ вучылі хлопчыкаў і дзяўчынак грамаце да іх закрыцця ў 1938 годзе.
Цяжкія выпрабаванні выпалі на долю цыганскага народа ў гады другой сусветнай вайны. Амаль 500 тысяч цыганоў з розных краінаў загінулі ў канцэнтрацыйных лагерах. Шмат цыганоў прымала ўдзел у Вялікай Айчыннай вайне, было ўзнагароджана ордэнамі і медалямі СССР.
Яшчэ ў мінулым стагоддзі многія вучоныя займаліся вывучэннем цыганскага народа. Ягонай гісторыі на тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага непасрэдна ў Беларусі прысвяцілі свае манаграфіі вядомыя гісторыкі I. Даніловіч, Т. Нарбут, Т. Чацкі. У гістарычна-этнаграфічных працах П. Шпілеўскага, Я. Раманава, М. Доўнар-Запольскага і К. Анікіевіча нямала старонак таксама прысвечана цыганам. Спецыяльны артыкул па гісторыі цыганоў у Беларусі напісаў і апублікаваў у 1926 годзе ў часопісе «Наш край» вядомы тагачасны гісторык 3. Даўгяла. Адным з персанажаў беларускага народнага лялечнага тэатра — батлейкі заўсёды быў цыган. У сярэдзіне мінулага стагоддзя П. Шпілеўскім напісана апавяданне «Цыганёнак». Шмат пісаў пра вандроўны народ У. Караткевіч.
Што ж такое гэтыя восем-дзевяць тысяч цыганоў, якія жывуць сёння ў Беларусі, на беларуска-літоўскім памежжы, у Даўгаўпілскім раёне Латвіі? Якія яны? Чым займаюцца? Знешне — шмат у чым такія ж, як і іх далёкія продкі: смуглыя, чорнавалосыя, з карымі вачыма. Праўда, ёсць шатэны, нямала русявых, шэра і блакітнавокіх. Сустракаюцца і бландзіны. Па нашых назіраннях, каля дзесяці працэнтаў цыганоў нашай рэспублікі Беларусь знешне не адрозніваюцца ад славянскага насельніцтва.
У беларускіх цыганоў найменне «Фараон» (Хараон) набыло адмоўна-кплівы характар: гэтым словам звычайна называюць цыганоў з занадта кансерватыўным мысленнем і ладам жыцця.
У цыганскіх сем’ях моцныя роднасныя пачуцці, асабліва да бацькоў. Жанатыя сыны з уласнымі сем’ямі жывуць, як правіла, з бацькамі. Пасля смерці бацькоў дзеці носяць жалобу паўгода, а некаторыя і болын за год: не весяляцца, не спяваюць, не танцуюць.
У вольны час цыганы любяць наведаць адзін аднаго: дамаўляюцца аб прадажы коней, абмяркоўваюць навіны, з задавальненнем п’ючы пры гэтым гарбату. Улюбёная тэма сустрэч — старажытныя казкі і легенды, абмеркаванне біблейскіх паданняў.
Цыганы лічаць хлеб найвышэйшым сімвалам ежы, матэрыі наогул, атрыбутам святасці. He папытаўшы праз гаспадара дома дазволу ў хлеба, нельга гаварыць непрыстойнае, брыдкасловіць, весці гаворкі на інтымныя тэмы.
Паміж сабою цыганы размаўляюць на цыганскай гаворцы, якую не зблытаеш з астатнімі і якую мы будзем называць беларуска-літоўскім цыганскім дыялектам. У ім дагэтуль захавалася шмат старажытньіх беларускіх слоў, цяпер невядомых нават беларусам. Па-расейску цыганы размаўляюць з моцным беларускім акцэнтам, маюць свой асаблівы вусны фальклор, адрозніваюцца нават укладам жыцця.
Беларускія цыганы даўно перайшлі да аседлага ладу жыцця; жывуць, як правіла, на ўскрайках гарадоў, радзей у вёсках. Нават у даўнія часы яны вандравалі на невялікія адлегласці толькі летам, нязменна вяртаючыся ў родныя мясціны. Асноўную масу нашых цыганоў можна назваць напалову вытворцамі, напалову кааператарамі. Дарослыя працуюць шафёрамі, зваршчыкамі, сезоннымі вартаўнікамі, апальшчыкамі, пажарнікамі, прыбіральшчыкамі, ёсць конюхі, даяркі. У вольны час разам з дзецьмі і падлеткамі дарослыя займаюцца хатняй гаспадаркай: гадуюць бычкоў, свіней, авечак.
Есць цыганы з вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыяй: інжынеры, медыкі, настаўнікі, культработнікі, ветэрынары, афіцэры-вайскоўцы і г. д., але большасць уладальнікаў дыпломаў працуюць не па спецыяльнасці. Па-першае, не пераадоленыя яшчэ насцярожаныя адносіны да цыганоў у адміністрацыі
прадпрыемстваў, кіраўнікоў наогул; па-другое, нагадвае пра сябе нацыянальны характар: цыган хутка страчвае цікавасць да справы, якая не дае адчувальнай матэрыяльнай аддачы.
Цыганы шмат працуюць, маюць вялікія дыхтоўныя дамы, аўтамашыны. Любяць збіраць каштоўны посуд, хаця рэдка ім карыстаюцца. Самьімі вялікімі хатнімі каштоўнасцямі лічаць абразы і іншыя выявы святых, якіх звычайна ў доме вельмі шмат.
Мастацтва (спевы, танцы) у цыганоў Беларусі не ў пашане: людзей, якія гэтым займаюцца, лічылі і працягваюць лічыць легкадумнымі дзівакамі. У расейскіх і венгерскіх цыганоў гэтае майстэрства, наадварот, перадавалася ў спадчыну. У Беларусі не было цыганскіх хароў, як у Пецярбургу, Маскве, Бранску, Арле, Яраслаўлі. Асноўным і паважным заняткам лічылася толькі жывёлагадоўля: гэта тлумачыцца, на наш погляд, тым, што ў шмат каго з беларускіх цыганоў у жылах цячэ шляхецкая кроў былых гаспадароў сядзіб і маёнткаў.
Шмат нашчадкаў сярод нашых цыганоў мае, напрыклад, сёння адзін з графаў Забэлаў, што жыў на пачатку нашага стагоддзя ў Віцебскай губерні і ажаніўся з цыганкаю.
Жабраванне выклікала пагарду ў нашых продкаў: мужчына-цыган павінен быў «бізуном» (вобразна кажучы) забяспечваць сям'і сродкі на жыццё; жанчыне (у адрозненне ад цыганак іншых груп, нават суседзяў — смаленскіх цыганоў) таксама забаранялася «здабываць» хлеб для сям’і такім чынам.
КНІГІ ОНЛАЙН
