За калючым дротам
Павел Пруднікаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 272с.
Мінск 1993
I вось гэтыя начныя візіцёры пачалі пільна прыглядацца і ў той жа час прыдзірацца да кожнай кніжкі, асабліва букіністычнай, якія Міхась гадамі і з вялікімі цяжкасцямі набываў.
— Відаць, мы невыпадкова трапілі сюды,— з адкрытай радасцю ўсклікалі яны.— У вас тут цэлая бібліятэка царскіх выдаўцоў. Сыцін, Маркс, Бракгаўз і Эфрон... Асабліва Маркс, які ганьбіць нашага Маркса. Што, у нас не хапае сваіх, савецкіх пісьменнікаў і выдаўцоў, што вы лезеце ў царызм?
— Гэта ж класіка, перад якой мы павінны здымаць шапкі і схіляць галовы! — пратэставаў Міхась.
— Якая там чорта лысага класіка! Ад такой класікі пахне гноем. Ну, няхай сабе Пушкін ці Лермантаў, а навошта вам Шэкспір, Байран, Шылер, Гётэ, Міцкевіч — гэты польскі пан? Няхай іх чытаюць капіталісты, а з нас Маякоўскага і Безыменскага дастаткова.
— Сапраўднае мастацтва патрэбна ўсяму чалавецтву,— спрабаваў пераканаць няпрошаных гасцей Міхась, але дарэмна. Як глуханямога не вылечыш ад глухаты і нематы, так і згубіўшага духоўныя вартасці чалавека — ад яго чэрствасці і тупасці. Бо сухі слуп не можа стаць жывым дрэвам.
Пачынаючы з вокладкі, перагортвалася і правяралася кожная старонка кожнай кнігі.
— Так і запішам,— гаварыў старэйшы па званні і па чыне энкавэдыст свайму малодшаму калегу,— што збіраліся і захоўваліся кніжкі царскіх часоў.
— Ях гэта разумець: «кніжкі царскіх часоў»?
— Як хочаце, так і разумейце.
— У вас бога няма ў сэрцы! — не стрымалася Таіса.— Гэта ж букіністычныя кніжкі рэдкіх выданняў, на вагу золата.
— Якія там яшчэ букіністычныя? — не разўмеючы значэння гэтага слова, спытаў старэйшы па званні. Ад такога пытання нават домакіраўнік пачырванеў, яму стала няёмка.
— He, з вамі гаварыць цяжка,— выпаліла Таіса.
— He цяжэй, чым з вамі! — агрызнуўся энкавэдыст.— Вы тут пабочная асоба. А таму я прашу вас замаўчаць!
— Гэта я пабочная? Я — гаспадыня кватэры, жонка таго, з каго вы здзекуецеся. Кніжкі гэтыя не толькі ён, муж, збіраў, але і я таксама.
— Ведаеце што, грамадзяначка, каб не ваша сённяшняе жаночае становішча, у якім вы зараз знаходзіцеся, я далучыў бы вас да вашага любімага мужа,— зароў грозна энкавэдыст.
— Бяры, вядзі, не баюся! Знойдуцца людзі, якія разбяруцца ў гэтай бруднай справе і прыцягнуць вас, насільнікаў, да суровай адказнасці!
— Таіска, замаўчы, хопіць! Усё роўна ты ім не дакажаш, што праўда і што хлусня. Яны нас не разумеюць, мы іх таксама,— спрагадліва звярнуўся да жонкі Міхась.
— Вось так бы вы адразу і сказалі ёй. A то крычыць, пляце чорт ведае што,— прымірэнча мовіў энкавэдыст.— У нас з вамі розныя галовы, а значыць, і розныя дарогі.
Параскідвалі, перабіраючы, па пакоі ўсе кніжкі і рукапісы, якіх яны не разумелі (былі напісаны на беларускай мове).
Нарэшце энкавэдысты натрапілі на альбом экспазіцый Рускага музея, які адкрываўся, як і ўсе падобныя да яго альбомы, партрэтам Аляксандра III, заснавальніка гэтага музея.
— О, вы беражыцё не толькі кніжкі царскіх часоў, a яшчэ і партрэт самога цара! — зларадна ўсклікнуў адзін са «стражаў».— Гэта мы вырвем і возьмем з сабой.
— Псаваць альбом я вам не дазволю! — рашуча заявіў Міхась.— Калі ён так ужо патрэбен вам, бярыце ўвесь, хоць я і з вялікімі цяжкасцямі здабываў яго.
— Што, ад адказнасці хочаце ўхіліцца? — зноў спытаўся старэйшы энкавэдыст.
— Вы ў Рускім музеі былі калі-небудзь ці не? — у сваю чаргу спытаў Міхась у свайго рабавальніка.
— Такім гультайствам у нас няма часу займацца. Нам трэба працаваць і сачыць за такімі вось, як вы тут са сваёй жоначкай.
— А вы ўсё ж такі знойдзіце час, схадзіце, шкадаваць не будзеце,— пераконваў яго Міхась.— А заадно вы пераканаецеся, што агляд гэтага музея пачынаецца мена-
віта з партрэта Аляксандра III, на які вы робіце замах. Так размешчаны экспазіцыі музея.
— Ну, добра,— пагадзіўся той,— возьмем альбом цалкам.— Ён сказаў так, як быццам зрабіў нейкую вялікую ласку свайму субяседніку, а праўдзівей — ахвяры.
— Толькі вярніце яго ў такім жа выглядзе! — зноў не стрымалася Таіса, наіўна верачы ў тое, што яна яшчэ раз убачыць свой альбом.
— У нас нішто не губляецца і не псуецца,— буркнуў пакладзіста энкавэдыст.
На гэтым і закончыўся вобыск, на які пайшло каля трох гадзін. Засталіся толькі адны фармальнасці.
— Пакуль мы аформім акт,— сказаў старэйшы энкавэдыст да малодшага,— ты хуценька ідзі пашукай машыну.
— Ёсць, будзе зроблена.
Неўзабаве быў складзены акт, які падпісалі начальнік міліцэйскага нарада, домакіраўнік, сам арыштаваны — Міхась Асцёрскі. Хутка пасля гэтага вярнуўся і малодшы энкавэдыст, які паведаміў, што машын свабодных у горадзе няма, усе заняты. Але начальнік яму не паверыў і пайшоў званіць сам. Праз пэўны час ён таксама вярнуўся ні з чым.
— Ну што, Асцёрскі, не пашанцавала нам з вамі. Хацелі пракаціць з вецярком, ды нічога не атрымалася,— ці то сур’ёзна, ці то з іроніяй сказаў начальнік.— Прыйдзецца дабірацца пехатой. Вы не супраць?
— А калі я адкажуся ад вашай прапановы, дык вы зменіце сваё рашэнне? Вы ж добра ведаеце, што такога ў вашай практыцы не бывае. Гэтая ваша гаворка толькі для гаворкі,— адказаў Міхась свайму «дабрадзею».— Дарэчы, далёка трэба ісці?
— He, недалёка, кіламетры два-тры. Турму «Кресты» ведаеце? Дык вось там і будзе наш фініш.
— «Кресты» я ведаю, неаднойчы ездзіў міма на трамваі. Яны нагадваюць нейкую фабрыку. Каб не калючы дрот і не вышкі з вартавымі, дык ніхто і не паверыў бы, што гэта турма.
— Ну, збірайцеся, a то хутка пачне днець, пайшла пятая гадзіна раніцы.
— Зараз, толькі пераапрануся. Таіса, пашукай мне мае старыя штаны і вельветавую куртку-талстоўку.
— А навошта табе пераапранацца? — спытала яна.— Я ўпэўнена, што гэта ненадоўга. Вось разбяруцца там, усё высветліцца, і ты вернешся дамоў. Ці праўду я кажу, Ta-
варыш начальнік? — ужо звяртаючыся да старэйшага канваіра, спытала Таіса.
— Ну так,— схітрыў той,— я мяркую, што ўсё хутка высветліцца. I калі гэта памылка, ён заўтра і вернецца дамоў.
— Тады, можа, і няварта пераапранацца?
— Варта, Таіска,— настойваў на сваім Міхась.— Бывае, што за адну гадзіну можна сапсаваць дарагую рэч. А ты ж ведаеш, як мне цяжка дасталася гэтая мая «тройка». А я іду не ў тэатр і не ў рэстаран, а ў турму, ды яшчэ якую — знакамітыя «Крыжы».
Толькі цяпер яна зразумела, куды забіраюць яе мужа. I што з такой установы хутка не вяртаюцца. Яна залілася горкімі слязьмі і пачала збіраць мужа ў страшную дарогу.
Сам жа Міхась падумаў, што расстаецца з жонкай не на дзень і не на два. Бо на такі кароткі тэрмін не забіраюць у турму, а змяшчаюць у асобны пакой пры міліцыі. «Тут штосьці не тое»,— падумаў ён. Ды і сам час быў незвычайны — суровы, ліхі. Але жонцы пра гэта ён не зрабіў нават і намёку, не хацеў трывожыць. I калі ўжо ўсё было гатова, ён дастаў са стала сто рублёў, якія адкладваў на дарогу ў Манчагорск, дваццаць пяць паклаў сабе ў кішэню, а астатнія вярнуў на тое ж самае месца:
— Мне хопіць і чацвяртной, а табе трэба жыць і, можа, яшчэ і дзіця карміць.
— Як гэта жыць і дзіця карміць? — спалохалася Таіса.— Няўжо ты ў тых «Крыжах» збіраешся зімаваць? — I адразу загаласіла.
Толькі цяпер зразумеў Міхась, што зрабіў непапраўную памылку, раскрыўшы тую праўду, якую таіў ад яе да апошняй хвіліны перад расстаннем.
— Ды не, што ты, дарагая, гэта я так, між іншым, як кажуць, для краснага слоўца,— суцяшаў ён яе.— Я хутка вярнуся. Ты ж ведаеш, мне трэба на работу ў школу.
Але дарэмнымі былі намаганні Міхася. Яна заплакала яшчэ гучней і пачала рваць на сабе валасы. Потым абхапіла мужа за шыю і на ўвесь голас закрычала:
— He пушчу! Звяругі, што вы з намі робіце?! За што вы нас разлучаеце?!
— Супакойце жонку! — цяпер ужо сталі крычаць энкавэдысты.— Інакш мы будзем прымаць свае меры.
Крык Таісы і канваіраў разбудзіў усіх жыльцоў вялікай камунальнай кватэры. Людзі ў адной бялізне павыскоквалі са сваіх пакояў. Жанчыны пачалі супакойваць Таісу, а мужчыны глядзелі на такое відовішча насцярожана. Дома-
кіраўнік, бачачы ўсю складанасць сітуацыі, непрыкметна знік за дзвярыма. Суседзі ўгаворвалі Таісу, раілі ёй не нервавацца дзеля будучага дзіцяці. Прасіў яе аб гэтым і Міхась. I калі яна трошкі супакоілася, канваіры ўзялі пад рукі Міхася і хуценька вывелі яго на лесвіцу.
— Так і засталася забітая горам маладая жанчына адна са сваёй горкай доляю.
— ...Яны ішлі ўтрох жнівеньскай цёплай ноччу, якую змяняў ужо золак. Спачатку крочылі па Ліцейным праспекце, а як толькі перасеклі Няву і апынуліся на Выбаргскай старане, адразу ж павярнулі направа і працягвалі свой шлях па набярэжнай ракі. Ідучы, яны міжвольна натыкаліся на закаханыя пары, якія за ноч яшчэ не паспелі нацалавацца.
— Цьфу, бессаромнікі! На вачах распуснічаюць,— не сцярпеў малодшы канваір.
— А табе зайздросна? — спытаў у яго начальнік і рассмяяўся.
— He магу глядзець,— працягваў той абурацца.
— Адвярніся, калі не можаш,— параіў яму начальнік.
Міхась змоўчаў, а сам сабе падумаў, што такое яму больш няхутка давядзецца ўбачыць.
Недзе прыблізна ў пяць гадзін раніцы яны былі на месцы — у турме, якая двума сваімі «крыжамі» ўпісалася ў гарадскі ландшафт. Пазванілі, і магутныя жалезныя дзверы адчыніліся. Хоць там ужо і ведалі, хто ідзе (ім папярэдне пазванілі), але для парадку праверылі дакументы і пропускі.
Сама працэдура перадачы цягнулася нядоўга. Адны здалі, другія прынялі новага «госця». Праверылі ўсе аформленыя канваірамі дакументы, распісаліся адны і другія і, як кажуць,— будзь здароў.
Канваіры пайшлі адсыпацца, а новыя Міхасёвы гаспадары доўга не чыкаліся і многа не гаварылі. Пачаўся допыт.
— Прозвішча, імя і імя па бацьку? — спытаў турэмшчык.
— Асцёрскі Міхаіл Раманавіч.
— Год нараджэння?
— 1911.
— Сямейнае становішча?
— Жанаты.
— Прозвішча, імя і імя па бацьку жонкі?
— Асцёрская Таіса Максімаўна.
— Хто яшчэ з членаў сям’і ёсць?
— Пакуль што больш няма нікога.
— Цяпер давай твой палец.
— Навошта?
— Гэта не твая справа! Палец! Вось гэты, вялікі.
Міхась не паспеў апамятацца, як турэмшчык абедзвюма рукамі ўхапіўся за яго палец, прыклаў яго да нейкай чорнай, мазутнай дошкі, пасля перавёў яго на паперу і прыціснуў некалькі разоў. Потым тое ж самае зрабіў і з іншымі пальцамі.
— Адвесці яго ў камеру 889,— загадаў ён узброенаму вартавому.
КНІГІ ОНЛАЙН
