За калючым дротам
Павел Пруднікаў
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 272с.
Мінск 1993
— Добра, я заўтра ж высветлю. А што?
— Гэта мой добры сябар. Калі яго напаткаеш — перадавай прывітанне.
Праз дзень, калі Мікола распрог свайго каня і прыйшоў у барак, Міхась спытаўся:
— Ну як, знайшоў майго сябра?
— Знайшоў. Ён працуе там галоўным інжынерам, прасіў, каб я заўтра абавязкова завітаў да яго. Знайду прычыну і паеду.
— Абавязкова з’ездзі, Міколка. Ён, пэўна, хоча нешта перадаць мне.
— Ну, і знаёмствы ж у цябе! Я ўжо прарабам быў бы, каб мне такое шчасце, а ты ўсё яшчэ, як шашок, у зямлі капаешся. Тут начальнік калоны, там галоўны інжынер. А ты хто? Ніхто. А ўсё сам вінаваты. Сціпласць, браце, добрая рэч, толькі не за калючым дротам.
Міхась адказаў яму вершаванымі радкамі Маякоўскага: «Все мы немножко лошадн, каждый нз нас по-своему лошадь».
Назаўтра Мікола прывёз ад Уладзімірава цэлую калымагу прадуктаў і запіску, у якой гаварылася: «Дарагі Міхась, я рад, што ты жыў і здароў і не забыў мяне. Але чаму ты зноў у лагеры? Я ж чакаў ад цябе звестак з Ленінграда. Як жа гэта ўсё здарылася, што ты зноў тут? Пасылаю табе сёе-тое з прадуктаў. Чакай выкліку ў мае механічныя майстэрні. Пішы мне праз свайго знаёмага. Я буду вельмі рады. Ул. Уладзіміраў».
«Не, браце, сябры цябе не забываюць. Відаць, ты варты такой павагі»,— падумаў сам сабе Міхась.
У зоне калоны працаваў ларок, у якім за грошы можна было набыць кавалак хлеба, пернікаў, цукерак-ледзянцоў, салёнай воблы і махоркі. Але магчымасць і дазвол на такую «раскошу» меў не кожны. Ларком карысталіся толькі стаханаўцы і зрэдку тыя, хто дзень у дзень выконваў нормы выпрацоўкі. Міхась пад гэтыя катэгорыі не падыходзіў, але праз Міколу ён пазнаёміўся з ларочнікам Зэлікам Супярфінам, і той калі-нікалі атаварваў яго. Ларочнік гэты, яўрэй па нацыянальнасці, лічыўся «бытавіком» і адбываў пяцігадовы тэрмін таксама па выдуманым артыкуле СВ, расшыфроўку якога ён ніяк не мог запамятаць, а тым болып — зразумець. Быў ён ужо немалады. Высокі, худы, з пасівелымі валасамі на галаве і на барадзе, якую ён ніяк не хацеў здымаць. Гаварыў, што яна выратоўвае яго.
Неяк здарылася так, што ён, беручы грошы за пакупку, памылкова перадаў Міхасю лішніх 5 рублёў, што было ў той час, асабліва ў лагерных умовах, немалой сумай. Міхась не пажадаў нажывацца на чужым няшчасці. Калі зразумеў, што ларочнік памыліўся не ў сваю карысць, пайшоў і вярнуў яму грошы. Супярфін ад радасці заплакаў. Ён хацеў быў стаць на каленкі і цалаваць Міхасю ногі, але той выкруціўся і адмахнуўся. Тады ларочнік схапіў яго за рукі і стаў цалаваць прыгаварваючы:
— Ты мой ратавальнік, ты мой вызваліцель!..
— Што ты робіш?! He прыніжай сябе, таварыш Супярфін.
— У мяне ж заўтра будзе рэвізія... Што ж бы я рабіў? Як бы я адчытваўся? А з мяне ж і гэтага тэрміну хопіць. Я, можа, і гэтых пяць гадоў не пражыву, а тут і яшчэ мне падкінулі б... Прыходзь да мяне ў любы час. Што трэба і што ў маіх сілах, усё атрымаеш. Ты добры і праўдзівы чалавек,— не пераставаў лапатаць ларочнік.
Супярфін сваё слова стрымаў. Калі Міхась заходзіў да яго ў ларок, ніколі не вяртаўся з пустымі рукамі.
Аднойчы, наведаўшы ларок, Асцёрскі быў здзіўлены просьбай Супярфіна.
— Я чуў, што ты добра валодаеш пісьменнасцю,— сказаў ларочнік.
— А хто гэта табе наплёў такога?
— Наш агульны знаёмы — Мікалай Расказаў.
— Ну і што тады? — пытаўся Міхась.
— А вось што. Мне трэба напісаць жонцы жаласнае пісьмо, каб яна не забывала на мяне і што-небудзь прыслала з тлушчу, напрыклад, масла і яшчэ чаго-небудзь. Жанчыны ведаюць, што нам трэба.
— Калі ласка, чым магу, тым памагу. Толькі калі?
— Сёння ўвечары можаш?
— Mary, прыходзь.
— He, лепш ты да мяне прыходзь. Я жыву ў пятым бараку.
— Добра, у восем гадзін вечара чакай.
Як і дамовіліся, у восем гадзін вечара Міхась ужо быў у Зэліка Супярфіна са сваім алоўкам. Паперу раздабыў гаспадар.
— Пішы так,— дыктаваў Зэлік: — Дарагая Сара, я даходжу, рукі і ногі трусяцца.
— Дрэнна дыктуеш, таварыш Супярфін.
— Як гэта дрэнна? — здзівіўся той.
— Твая Сара, пэўна, не разумее слова «даходжу». Яго
трэба замяніць больш зразумелым, напрыклад, «слабею». — Ну, няхай будзе «слабею» ці «слабну», яна зразумее. — I яшчэ,— працягваў Міхась,— «рукі і ногі трусяцца» — непрыгожы выраз. Ён цябе проста прыніжае.
— А як бы ты сказаў?
— Трасуцца.
— He, лепш напішы «трусяцца».
— Значыць, так: «Я слабею, ногі і рукі трусяцца?»
— Правільна, толькі пасля слова «слабею» ў дужках пастаў «даходжу». Няхай прывыкае да лагернай мовы. А цяпер пішы: «Сталі сохнуць душа і сэрца па табе, па дзецях, па дому».
— Як гэта «сталі сохнуць душа і сэрца»? Непрыгожа.
— Гэта мая справа, прыгожа ці непрыгожа. Пішы!
— Гаспадар — пан, як пажадаеш, так і напішу.
— А цяпер напішы так: прышлі мне масла, каўбасы, шпеку.
— А што гэта яшчэ за шпек? — спытаў Міхась.
— Сала, ці саланіна, такой дробязі не ведаеш.
— Дык так бы ты і гаварыў.
— Няхай прывыкае і да такіх слоў, згадзіцца.
— Я напішу, як дыктуеш, але пасля слова «шпек» у дужках напішу «сала».
— Ну, няхай будзе па-твойму, пішы, як прапануеш.
Так яны складалі гэта пісьмо цэлы вечар. Спрачаліся амаль пасля кожнага слова.
Як бы там ні было, але пасля такой працы яны пасябравалі. У ларок Міхась заходзіў, як у сваю кладоўку, толькі, канечне, за грошы.
А яшчэ з кім пасябраваў у гэты час Міхась, дык гэта быў калгаснік з Харкаўшчыны — Галушка Мікіта Трахімавіч. Ён быў даволі цікавы і разумны чалавек. Яго ніколі нельга было ўбачыць зажураным. Ён не сумаваў сам і іншым не даваў. Без справы ніколі не быў, хоць што-нішто, а рабіў. To ён вяроўку саўе чорт ведае з чаго, то дудку зробіць, то чаравік падаб’е, то бушлат ці штаны залапіць і сабе, і сваім суседзям. Ён гаварыў, што лепшым выратавальнікам у такіх умовах можа быць толькі праца, калі яна па сіле чалавеку.
— Канечне, тая праца, якой нас «частуюць» на працягу многіх гадоў,— гэта забойства. А наогул праца, калі яна не паднявольная,— гэта ратавальнік ад розных крыўдаў і нягодаў. На любую працу маліся, як самому госпаду Богу, пра якога мы даўно забылі і перасталі верыць,— гаварыў ён сваім суседзям па нарах і сябрам па працы. Яго любімым словам быў дзеяслоў «маю», «маеш», «мае», «маем», «маеце»,
«маюць». I яго сябры па няшчасці жартам празвалі «Мая».
— Мая, як справы? Мая, можа, мне боты адрамантуеш? Мая, пазыч цукру,— так да яго звярталіся такія ж, як і ён, зэкі.
Ён за гэта ні на кога не крыўдаваў. 3 усімі быў добры, як талстоўскі Платон Каратаеў. Але гэта быў Мікіта Трахімавіч Галушка, які ні на кога не паходзіў, акрамя як на самога сябе;
Неяк раз ён ціха спытаў у Міхася, калі яны разам везлі на конях пясок:
— Ці праўда, што ты добра знаёмы з начальнікам калоны Шпілерам?
— Праўда і няпраўда,— адказаў яму Міхась.
— Значыць, гэта хлусня?
— He, не хлусня,— і Міхась расказаў яму ўсё па парадку.
— Выходзіць, што і начальнікі добрае не забываюць?
— Выходзіць так. Калі хто нарадзіўся чалавекам, дык ён і памрэ такім.
— На вялікі жаль, не заўсёды так бывае.
— Я з табой згодзен, ёсць і адхіленні ад ісціны.
— Мне гаварылі, што ён двойчы вызваляў цябе з кандзея. Зрабі яшчэ такую спробу, я хачу пераканацца ў яго чалавечнасці.
— Паспрабую. Толькі хто табе гаварыў пра ўсё гэта?
— Наш агульны сябар — Мікола Расказаў.
У наступны дзень Міхась не выйшаў на работу па прычыне «хваробы», і зноў яму давялося стаяць у страі «вінаватых». Як і першы раз, кожнага апытваў сам начальнік. Ён так жа, як і тады, звярнуўся да яго на «вы» і загадаў ісці ў барак, а астатніх — на работу, але цераз кандзей.
— Ну, як? — спытаў у яго ўвечары Мая.— Дараваў табе твой знаёмы начальнік?
— Як і той раз, ветліва накіраваў у барак.
— Значыць, ён чалавек, а кажуць — звер. Цяпер я ўжо не ведаю, каму і верыць.
— Каму хочаш, таму і вер. Ён, пэўна, двулікі. Ты чытаў калі-небудзь «Капнтанскую дочку» Пушкіна?
— He, я не чытаў, а дзеці мае чыталі.
— Дык вось, там якраз адбываецца тая ж сцэна Грынёва з Пугачовым. Нашто Пугачоў быў бязлітасны да дваран і царскіх афіцэраў, а Грынёву ён усё дараваў за тое, што той у час лютай завеі ў арэнбургскім стэпе падарыў яму свой кажушок. Дык вось, у цяжкую часіну я выручыў Шпілера, затое цяпер выручае і ён мяне.
— А кажуць, што ён і цяпер яшчэ сам зняволены, толькі не такі, як мы, не «контрык», а «бытавік».
— Гэта праўда. Нават жонка за ім ездзіць. Яго ўжо колькі разоў і ў начальнікі ўзводзілі, і пасылалі на агульныя работы. А потым — зноў у начальнікі.
— А як думаеш, доўга ён тут пратрымаецца?
— А хто ж яго ведае, цяжка меркаваць.
— А мне здаецца, што яго скора прагоняць,— неяк упэўнена сказаў Галушка.
СУМНАЯ ВЕСТКА
Ішоў першы месяц лета 1941 года — чэрвень. Устанавіліся цёплыя дні. Прырода набірала сілу: зелянелі травы, цвілі кветкі. Тайга гаманіла птушынымі галасамі. Вакол усё радавала. Здавалася, што папрыгажэлі лістоўніцы і кедры. Лістоўніцы апраналіся ў новае адзенне і бясконца шумелі. Нават зняволеным, якія знаходзіліся ў становішчы рабоў, палягчэла на сэрцах. Як бы яно ні было, а лета — не зіма і не восень, цяпло сагравае не толькі цела.
I вось у адзін з такіх цудоўных дзён Міхась, як звычайна, працаваў, быў у добрым гуморы. Ён абярнуў сваю каламагу і вяртаўся ў кар’ер па новую «порцыю». Насустрач яму з нагружанай каламагай ехаў Мікіта Галушка.
— Прывітанне, Мая! — пажартаваў Міхась.
— Прывітанне, Іюня! — адказаў той.— Толькі, браце, май шчаслівейшы за чэрвень.
— Адкуль табе вядома?
— Адкуль? Адтуль, што чэрвень ужо абліваецца крывёю.
— Я цябе не разумею, Мікіта Трахімавіч, што ты мелеш?
— He разумееш? Пачалася вайна. Гітлер кінуў на нас сваіх фашыстаў.
— Ты што, жартуеш, Мікіта? — нічога не разумеючы, спытаў Міхась.
— 3 такім не жартуюць. Толькі што па радыё аб’явілі. А вестку прынёс начальнік аховы. Ужо ўсе ведаюць, акрамя цябе.
— Так, невясёлую вестку прынёс ты, Мікіта, калі гэта праўда.
Такая вестка болем адазвалася ў сэрцы кожнага «ворага народа», як і ў кожнага савецкага патрыёта. Нягледзячы на тое, што работа не спынялася, ранейшага запалу ў
працы ўжо не было. Вестка гэтая ўдарыла не так па руках, як па сэрцы кожнага рабацягі. Яна паралізавала ўсё і ўсіх. Бо ў кожнага недзе заставаліся бацькі, жонка, дзеці, браты, сёстры... Цэлы дзень людзі гаварылі пра вайну... Гаварылі сур’ёзна, стрымана. Адным словам, настрой упаў. Надзеі на радасць, на лепшае заўтра патухлі.
КНІГІ ОНЛАЙН
