КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Юры Туронак Бібліятэка часопіса Беларускі Гістарычны Агляд Юры Туронак За кардонам Бацькаўшчыны Успаміны Мінск „Медысонт” 2010 УДК 821.161.3.09(093.3) ББК 84(4Бен) Т88 Серыя заснавана ў 1999 годзе Туронак, Ю. Т88 За кардонам Бацькаўшчыны : успаміны / Ю. Туронак. — Мінск : Медысонт, 2010. — 276 с. — (Бібліятэка часоігіса „Беларускі Гістарычны Агляд”). ISBN 978-985-6963-02-8. Ва ўспамінах вядомага беларускага гісторыка, якому выпала жыць за межамі Беларусі, адлюстравана ўся яе найноўшая гісторыя. Аўтар узнаўляе і ацэньвае перажытае, разважае пра шляхі беларускага самаўсведамлення. Успаміны дапаўняюцца дакументамі і спісам беларусазнаўчых прац гісторыка. Адрасуецца ўсім, хто цікавіцца беларускім нацыянальным рухам. УДК 821.161.3.09(093.3) ББК 84(4Бен) ISBN 978-985-6963-02-8 © Туронак Ю„ 2010 © Беларускі Гістарычны Агляд, 2010 © Афармленне. ТАА „Медысонт”, 2010 Змест Як паўставалі ўспаміны 7 Дзяцінства прыстань Мястэчка Дукшты 12 Наш дом 17 Школа 29 Вайна 36 Першая віленская гімназія 47 Працяг адукацыі ў Польшчы 72 Варшава — што далей? 89 Вялікі пералом 100 На беларускай грамадскай ніве Першыя крокі 124 У коле дзейнасці БГКТ 136 Эпахальная дэкада 166 Экскурс у гісторыю 180 Новы час 203 Дадатак № 1. Ліст прэзідыуму ГП БГКТ 239 № 2. Даклад на педагагічным з’ездзе ў Бельску 241 № 3. Даклад на канферэнцыі ў Белавежы . . . 257 № 4. Ліст А. Закшэўскага з Прэзідэнцкай канцылярыі 264 № 5. Бібліяграфія беларусазнаўчых прац Юрыя Туронка 265 Спіс скарачэнняў 275 ЯК ПАУСТАВАЛІ УСПАМІНЫ Вучні Першай віленскай гімназіі ў 1942/43 г. збіраліся перад заняткамі на кароткі малебен, пад час якога гімназічны капелан, езуіт айцец Ёзас Паўкштас, знаёміў з прынцыпамі хрысціянскеай маралі, рыхтаваў нас да будучай грамадскай працы, развіваў пачуццё адказнасці за лёс свайго народа і бацькаўшчыны. Аднойчы ён спыніўся на тэме дзённікаў, расказаў пра іх гістарычна-культурную ролю і заахвочваў нас сістэматычна апісваць здарэнні і падзеі, якія здаваліся найболып цікавымі і памятнымі. У маім на той час 13-гадовым узросце я яшчэ не мог зразумець значэнне прапанаванай дзейнасці, аднак ужо тады адчуваў да яе нейкую схільнасць. Праўда, успамінаў яшчэ не пісаў, аднак усё ж рыхтаваў для памяці спісы маіх настаўнікаў і аднакласнікаў за ўсе гады вучобы ў Дукштанскай пачатковай школе. Магчыма таму і ідэя айца Паўкштаса была мне цікавай, і я ахвотна заняўся яе рэалізацыяй. Хутка набыў тоўсты сшытак, апрацаваў з дапамогай мамы храналогію найважнейшых падзей майго дзяцінства і са студзеня 1943 г. пачаў пісаць свой дзённік на прымітыўнай беларускай мове, набліжанай да рупгчанскай гаворкі маёй мамы. Спачатку прадметам маіх дзённікавых запісаў была звычайная рэгістрацыя здарэнняў і падзей, якія лічыў вартымі ўвагі. 3 часам прыбывала іх асэнсаванне і разважанні пра мае жыццёвыя мэты і перспектывы. Аднак на пачатку 1960-х г. ва ўмовах стабілізацыі сямейнага становішча, напружанай прафесійнай, грамадскай і навуковай дзейнасці было штораз менш часу займацца дзённікам, і пасля амаль дваццацігадовага пісання праца спынілася. Затое час ад часу ўзнікалі прынагодныя запісы, камплектаваліся дакументы, здымкі і ліставанне, якія шчасліва захаваліся ў маім архіве. Гэтыя матэрыялы, а не спасылкі на недасканалую памяць, абумовілі дакументальны характар пераказу вызначальных падзей майго жыцця. У такім сэнсе гэтую распрацоўку не лічу адно толькі ўспамінамі, хаця карыстаюся правам суб’ектыўнасці ацэнак. Няпроста было, аднак, вырашыць іншае істотнае пытанне — які сэнс гэтай працы, каму яна цікавая і патрэбная. Самарэклама мне непатрэбная, таксама не адчуваў патрэбы публічнай карэктуры некаторых ацэнак маіх прыяцеляў і непрыяцеляў. Часам здавалася, што даволі падрабязная распрацоўка аўтабіяграфіі найбольш патрэбная мне самому, як своеасаблівы разлік з шматгадовым складаным жыццём, які наўрад ці цікавіў бы нават блізкіх сямейнікаў — яны і без таго напэўна маюць свой погляд на мае імкненні і дзеянні. Гэтага пытання я не вырашыў да канца, што, аднак, не ўплывала на паслабленне творчай актыўнасці: як ні дзіўна, разуменне мэтазгоднасці распрацоўкі глыбока бытавала ў маёй падсвядомасці. Магчыма, нейкай прычынай творчай інспірацыі было жаданне адказаць на два пытанні, якія цікавілі маіх беларускіх калег. Першым было іх здзіўленне, як, жывучы ўсё жыццё ў літоўскім і польскім асяроддзі, я д айшоў да беларускасці, а другім—наколькі на кірунак маіх гістарычных доследаў паўплывалі асабістыя дасведчанні і палітычныя абумоўленні. Разгляд абодвух пытанняў праходзіць чырвонай ніткай, па сутнасці, праз усе раздзелы кнігі, і таму магу тут абмежавацца невялікімі каментарамі. Пытанне першае. Я не меў патрэбы самастойна даходзіць да беларускай нацыянальнай свядомасці. Яна была натуральным вынікам сямейнага патрыятычнага ўзгадавання, паводле якога маёй Бацькаўшчынай мелася быць Беларусь, а не тое ці іншае месца пражывання. Літоўскае асяроддзе не садзейнічала асіміляцыі, хутчэй наадварот — давала добры прыклад захавання сваёй нацыянальнай адметнасці. Таксама ў Полыпчы не адчуваў паланізацыйных націскаў. Дылема захаваць сваю нацыянальнасць ці паддацца асіміляцыі несумненна існавала, аднак яе рашэнне залежала перш за ўсё ад асабістага выбару. Польскія эліты былі розныя, але кантакт з імі таксама быў вынікам асабістага стаўлення. Гэтаксама вырашалася важнае пытанне стварэння сваёй сям’і — шмат было прывабных польскіх дзяўчат, але і беларускіх прыгажунь было нямала. Урэшце ад асабістага выбару і стаўлення залежаў характар грамадскай і навуковай дзейнасці. Таму з жалем і непрыхільнасцю адносіўся да тых беларусаў, якія паддаваліся ўплывам паланізацыі. Яны, відаць, не ўяўлялі, што на гарадскіх паркетах можна было захоўваць сваю нацыянальную адметнасць і мову. Калісь пагарджаў фольксдойчамі, якія для сумнеўнай кар’еры адмаўляліся ад сваіх польскіх каранёў, цяпер — такімі ж фолькспалякамі. Аднак Беларусі, якая павінна была быць маёй Бацькаўшчынай, доўгі час не ведаў, тым не менш заўсёды лічыў яе сваім асноўным жыццёвым арыенцірам. Пытанне другое. Найболыпую ўвагу і творчыя магчымасці прысвяціў вывучэнню гісторыі беларускага нацыянальнага руху, у прыватнасці ў гады нямецкай акупацыі. Зацікаўленне гэтым пытаннем узнікла шмат гадоў пасля вайны, а важнай яго прычынай былі абумоўленыя патрэбамі бягучай палітыкі нядобрасумленныя ацэнкі беларускіх савецкіх гісторыкаў і публіцыстаў. Сплеценыя з праўдзівых і надуманых фактаў іх выказванні служылі адной асноўнай мэце — пераконванню беларускага народа ў тым, што адзіным фактарам яго выжывання і шчаслівай будучыні з’яўляецца Расія. Гэта быў створаны яшчэ ў час панавання расійскіх цароў канон палітыкі, які, нягледзячы на яе зменлівую афарбоўку, заставаўся непарушным у савецкую і ў пэўнай меры ў постсавецкую эпоху. Ніякая альтэрнатыва пры тым не дапускалася, а на яе прыхільнікаў у найлепшым разе скіроўваўся агонь прапаганды крамлёўскіх уладароў і іх беларускіх прыслужнікаў. Усё ж такія рэакцыі не маглі змяніць сутнасці гістарычных падзей: Нямеччына была першай вялікай дзяржавай, якая прызнала адметнасць беларускай нацыі і мовы. Пад час Першай сусветнай вайны акупацыйныя органы пад кіраўніцтвам генерала Эрыха Фалькенгайна заснавалі першыя ў гісторыі беларускія школы, садзейнічалі абвяшчэнню Беларускай Народнай Рэспублікі і яе кароткатрываламу існаванню. Прадаўжальнікам гэтых дзеянняў у 1941-1943 г. быў генеральны камісар Беларусі Вільгельм Кубэ. Нягледзячы на мілітарнае паражэнне Нямеччыны ў абедзвюх войнах, гэтыя пазітыўныя дзеянні мелі гістарьгчнае значэнне для беларускага нацыянальнага руху — умацоўвалі свядомасць і незалежніцкія імкненні. Нямецкая альтэрнатыва была непрымальнай для савецкіх уладаў і таму фальсіфікавалася або замоўчвалася гістарыяграфіяй БССР. Распрацоўваючы гэтыя пытанні, карыстаўся амаль выключна дакументацыяй, а не сваімі назіраннямі, і дасвед- чаннямі часоў друтой нямецкай акупацыі. Але тады я быў замалады,да таго не жыў у Беларусі, не ўдзельнічаў у падзеях і не быў іх сведкам. Увага беларускіх сяброў, якую з задавальненнем адчуў з нагоды майго 80-годдзя, паўплывала на рашэнне закончыць адкладаную з году ў год з-за хранічнай нястачы часу распрацоўку аўтабіяграфіі. Былі ж на тое ўсе неабходныя матэрыялы, жаданне і ўсведамленне таго, што слабеючыя сілы не дазволяць болып прамовіць да маіх асабліва маладых калег, якія ўхвалялі ці адпрэчвалі вынікі маіх доследаў, але ўсё ж хоць крыху з іх скарысталі. Кніга ўспамінаў пад загалоўкам „За кардонам Бацькаўшчыны” паўставала з перапынкамі цягам мінулага дзесяцігоддзя і была закончана ў юбілейным 2009 годзе. Дакладны храналагічны выклад падзей захаваны толькі ў першых яе раздзелах, прысвечаных дзяцінству і адукацыі. Пачынаючы з 1956 г. прадстаўленыя падзеі маюць ужо не храналагічны, a праблемны характар, бо прафесійная, грамадская і навуковая дзейнасць адбывалася, па сутнасці, адначасова. Інтэгральная частка ўспамінаў — „Дадатак”. Змешчаныя ў ім дакументы і матэрыялы абгрунтоўваюць і паясняюць пададзеныя ў тэксце некаторыя матывацыі. Тамсама, у храналагічным парадку, бібліяграфія маіх беларусазнаўчых прац. Варшава, студзень 2010 г. ДЗЯЦІНСТВА ПРЫСТАНЬ Мястэчка Дукшты Дукшты былі невялікім мястэчкам на чыгуначнай лініі Вільня — Дзвінск, прыблізна за 120 кіламетраў на паўночны ўсход ад Вільні. Мястэчка знаходзілася на абшары Балтыйскай марэннай грады з яе казачна маляўнічымі краявідамі — мазаікай лясоў, пагоркаў і незлічоных азёр. У самім мястэчку каля станцыі было Чыгуначнае возера, на поўдзень ад яго вялікае Дзісенскае возера і на поўнач — возера Персветы, ці, як яго звычайна называлі, Прэсветы. Над яго паўночным берагам красаваўся белы палац — рэзідэнцыя ўладальнікаў Дукштанскага двара. Двор быў старадаўні, заснаваны найпазней у XVI ст. Першапачатковыя яго ўладальнікі -— Рудаміны, стараннем якіх у 1674 г. быў пабудаваны драўляны касцёл, што высіўся на невялікім пагорку непадалёк ад памепгчыцкай сялібы. Ішлі гады, мяняліся гістарычныя ўмовы і ўладальнікі двара. Апошнім з іх стаў пасля Першай сусветнай вайны Тамаш Зан — праўнук аднайменнага заснавальніка на пачатку XIX ст. тайнага студэнцкага таварыства ў Вільні.