КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
На пачатку 1940 г. я цяжка хварэў і тры тыдні праляжаў у віленскім шпіталі — аперавалі апендыцыт. Там адведала мяне па просьбе мамы Галька Фёдарава, якая падаравала мне тры альбомы паштовых марак. 3 таго часу некалькі гадоў займаўся філатэліяй. 15 чэрвеня 1940 г. на заканчэнне школьнага года планавалася так званае Свята спорту, а днём раней адбывалася на рынкавай плошчы ў Дукштах рэпетыцыя гімнастычных паказаў. Раптам раздаўся недзе за мястэчкам працяглы шум матораў, і школьнікі пабеглі глядзець, што робіцца на дарозе. А там з-за недалёкай усходняй граніцы ішлі самаходы і танкі з чырвонаармейцамі. Пачыналася савецкая акупацыя незалежнай Літвы. Неўзабаве пачаліся так званыя сацыялістычныя пераўтварэнні, адбыліся выбары ў Народны сейм, які апавясціў Літву савецкай рэспублікай. Літва, Латвія і Эстонія ўвайшлі ў склад СССР. Былі адменены ранейшыя нацыянальныя і моўныя абмежаванні, і мама атрымала працу ў сельскагаспадарчым кааператыве. Новая ўлада, ужо чацвёртая на працягу мінулых 12 месяцаў, мела ў Дукштах сваіх прыхільнікаў і праціўнікаў, а немалая частка жыхароў проста чакала яе практычных дзеянняў. Аднак ці не пераважная частка насельніцтва сумнявалася ў трываласці савецкай улады, на што паказвалі вялікія транспарты войска і рознага ўзбраення, якія кіраваліся на заходнюю граніцу. Успрымаліся яны як падрыхтоўка да вайны, вынікі якой маглі быць розныя. Мы, школьнікі, бадай не цікавіліся вялікай палітыкай, дэкларацыямі ўлады ці канцэнтрацыяй войскаў на граніпы з Нямеччынай, бо былі яшчэ замалыя. На пачатку верасня 1940 г. як звычайна пачаліся заняткі ў школе, я быў ужо ў пятым класе. Змяніліся партрэты дзяржаўных кіраўнікоў, некаторыя настаўнікі, крыху іншай была праграма навучання. Спыніліся ўрокі рэлігіі, а новым прадметам стала руская мова, якую я вывучаў лёгка — ужо ведаў кірыліцу, у больш складаных выпадках дапамагала мама. Мовай навучання надалей заставалася літоўская, на гэтай мове вучыліся спяваць „Інтэрнацыянал” і папулярныя савецкія песні („Еслн завтра война”, „Трн танкнста” і інш.), пераклады якіх былі падрыхтаваныя раней. Усё гэта стрымлівала пашырэнне расійшчыны. He памятаю, ці паспелі тады стварыць піянерскую арганізацыю, таксама не было яшчэ антырэлігійнай прапаганды. Савецкія пераўтварэнні здаваліся памяркоўнымі і адносна доўга не парушалі ўсталяванага ладу жыцця. Аднак вясной 1941 г. час ад часу разыходзіліся чуткі аб магчымай дэпартацыі людзей на ўсход. Людзі непакоіліся, але пакуль што за пагалоскамі не ішлі ніякія дзеянні. Ды ўсё ж чуткі не былі прадметам прапаганды „ворагаў народа”: у чэрвені на чыгуначную станцыю ў Дукштах падставілі вялікі састаў таварных вагонаў, а функцыянеры НКВД раз’язджалі ноччу па аколіцы і па падрыхтаваных спісах хапалі людзей. Пагрузка эшалона цягнулася некалькі дзён. Жыхароў мястэчка апанаваў жах. Усе чакалі найгоршага. Наша бабуня, навучаная бежанскім вопытам пад час Першай сусветнай вайны, рыхтавала сухары на выпадак нежаданага далёкага падарожжа і, хаця не ўмела чытаць, спаліла кніжку Аляхновіча „У капцюрох ГПУ”, што, на яе думку, павінна было адхіліць пагрозу няшчасця. Некаторыя не начавалі дома, імкнуліся недзе прыхавацца, іншыя танулі ў адчаі, падалі духам. Дукштанскі ветэрынар не вытрымаў тэрору, пакончыў жыццё самагубствам — брытвай перарэзаў сабе горла. Труп палажылі ў ятцы. Бачыў, як жанчыны на каленях маліліся на вуліцы: „Божа, сашлі вайну!”. Для многіх жыхароў мястэчка вайна ўяўлялася вызваленнем ад тэрору НКВД і вывазкі на ўсход. У нядзелю 22 чэрвеня, калі мы вярталіся з касцёла, людзі на вуліцы шапталіся, што ўжо пачалася вайна. Радыё не пацвярджала гэтай весткі, але яна ўсё болып пашыралася і да вечара ўжо бадай ніхто не сумняваўся. На другі дзень, у панядзелак, я вырашыў вярнуць майму сябру Вітаўту Мяшкенасу, які жыў у вёсцы Гіруцішкі, пазычаную ў яго кніжку — лічыўся з тым, што аддаць яе пад час ваенных дзеянняў можа быць цяжка ці немагчыма. На дарозе паміж мястэч- кам і Гіруцішкамі пачуў гул самалётаў, а калі яны наблізіліся, пабачыў на іх чорныя нямецкія крыжы. На ўсякі выпадак схаваўся ў прыдарожны роў, але праз хвіліну самалёты адляцелі, зноў стала ціха. Калі я ўзышоў на пагорак, пабачыў доўгія штукі льнянога палатна, разасланыя на полі ў нейкія зігзагі, і хлопцаў, якія беглі з прылеску і падымалі скінутыя з самалётаў вінтоўкі. Гэта былі літоўскія партызаны, якія зараз жа арганізавалі ў Дукштах самаахову і не дапусцілі падпалаў ці іншых дыверсій з боку магчымых „нстребнтелей”. Чарговая змена ўлады адбылася хутка і спакойна — у аўторак над Дукштамі зноў лунаў літоўскі сцяг. Адступлення чырвонаармейцаў я ўжо не бачыў. Зніклі недзе і мясцовыя актывісты. Немцы прыйшлі ў Дукшты ў чацвер 26 чэрвеня. Ехалі ў адкрытых самаходах па дарозе ўздоўж чыгункі ў напрамку Дзвінска. He было прывітальнай брамы, але мноства людзей абсыпалі іх кветкамі — так выражалі сваю радасць за вызваленне ад саветаў. Нейкі атрад застаўся ў Дукштах на начлег, а мы прыглядаліся да нямецкіх салдатаў. Адны майстравалі доўгі стол і лаўкі на вячэру, іншыя купаліся ў Чыгуначным возеры ў мястэчку. Пасля вячэры адпачывалі. Памятаю, як адзін салдат сеў на пянёчку і граў на акардэоне. Яго акружылі людзі, сярод якіх быў нейкі старавер з барадой і ў доўгай кашулі. Салдат яго заўважыў і зайграў рускую песню „Волга, Волга, мать родная”. У старавера пацяклі слёзы, якія абціраў рукавом. Калі дзесяткі гадоў пазней расказаў пра гэтую сустрэчу маёй варшаўскай знаёмай Цаліне Тышка, яна была глыбока абурана і папракнула мяне ў прапагандзе фашызму. Але ўжо назаўтра прасіла прабачэння — яе муж, які ў 1941 г. жыў на Віленшчыне, не толькі пацвердзіў мой расповед пра сустрэчу немцаў, але дабавіў нямала іншых дэталяў, аб чым не мелі ўяўлення варшавякі, якія не ведалі савецкай рэчаіснасці. Публічны суд над савецкімі прыслужнікамі, якія сваімі даносамі прычыніліся да дэпартацыі насельніцтва „на белыя мядзведзі”, адбыўся ў ліпені 1941 г. у Дукштах. Расправа адбылася на палянцы каля Чыгуначнага возера, мабыць, з той мэтай, каб кожны зацікаўлены мог прыслухоўвацца і ацаніць прысуд. За сталом сядзелі функцыянеры Einsatzkommando і літоўскія начальнікі. Выступалі сведкі, эмацыянальна даказвалі вінаватасць памагатых НКВД. Тады восем чалавек прысудзілі да расстрэлу, а ў тым ліку літоўца Густайціса, бацьку майго школьнага калегі. Пасля некалькіх тыдняў дазволілі іх эксгумацыю і пахаванне на могілках. У першыя месяцы нямецкай акупацыі жыды надалей заставаліся ў сваіх дамах, да якіх прыбіваліся дошчачкі з надпісам „Ghetto”. Такое было дукштанскае гета, насельнікі якога, нягледзячы на забарону, не былі шчыльна ізаляваныя, маглі патаемна выходзіць, нешта купляць і прадаваць. Восенню 1941 г. літоўскія паліцыянты выгналі іх з дамоў, сфармавалі калону, пагналі ў лес і там расстралялі. Жыды гінулі пакорна, не ратаваліся ўцёкамі. Памятаю, як хрысціянскія гіены кідаліся да апусцелых жыдоўскіх дамоў і разбіралі старое шмаццё і іншае „дабро”. Мястэчка апусцела амаль напалавіну. Пазней ніхто не хацеў згадваць гэтае масавае забойства. Памяць аб жыдоўскіх насельніках хутка загінула, да чаго, здаецца, у нейкай меры прычыніліся самі жыды. Яны здаўна жылі сваім адасобленым жыццём, мелі асобныя школы і крамы, не ўваходзілі ў блізкія кантакты з нежыдоўскім насельніцтвам. Памятаю, як яны выклялі жыдоўскую дзяўчыну, якая асмелілася выйсці замуж за літоўца, як падлізваліся да кожнай улады, не выключаючы нямецкай (О, ця- nep будзе парадак!), і за гэтую крывадушнасць нашы людзі іх не любілі. Позняй восенню 1941 г. нямецкае камандаванне перадало літоўскім уладам частку савецкіх ваеннапалонных для іх выкарыстання ў гаспадарцы. Калгасаў у нас не было, таму іх пасылалі ў дзяржаўныя маёнткі і размяркоўвалі сярод індывідуальных гаспадароў на вёсках і сем’яў у мястэчку. Тады войт нашай гміны перадаў нам двух палонных і загадаў даць ім нейкую работу, прыстанак і харчаванне. Жылі яны ў нас да сакавіка 1942 г., калі разышлася чутка, што іх будуць забіраць у лагеры. Памятаю, як палонныя абмяркоўвалі з мамай пытанне, што ім рабіць далей — вяртацца ў лагер ці ісці ў лес. He ведаю, адкуль браўся ў іх такі давер да нас. Урэшце адной ноччу яны зніклі без развітання. Мы пра іх больш нічога не чулі. Хутчэй за ўсё, пайшлі ў недалёкую Беларусь, бо на падтрымку літоўскіх сялян яны не спадзяваліся. Вясной 1942 г. мама, якая працавала ў дукштанскім кааператыве, пачала рэгулярна прыносіць тыднёвік „Беларускі Голас” (лацінкай), які выдаваўся ў Вільні. He ведаю, як мама даставала яго ў Дукштах. Магчыма, тым быў нейкі пункт продажу газет. „Беларускі Голас” быў асноўнай крыніцай інфармацыі з беларускага жыцця, і мы з цікавасцю чыталі гэты часопіс. Было ў ім усяго пакрысе: гістарычныя матэрыялы, паведамленні з франтоў вайны, палітычныя каментары, інфармацыя з Літвы, Латвіі, затое расчароўвалі бягучыя звесткі з Беларусі. Восенню 1942 г. нас наведаў татаў знаёмы Уладзіслаў Казлоўскі, які з нейкім „васточнікам” ехаў на Браслаўшчыну і ў Дукштах чакаў перасадкі на вузкакалейку. Казлоўскі расказваў пра цяжкое становішча ў Менску, русіфікацыю насельніцтва, дзейнасць Беларускай Народнай Самапомачы. Тады „васточнік” пазычыў бацькаў світэр, якога так і не вярнуў. Ін- шым разам наведаў нас Уладзіслаў Пецюкевіч, які таксама ехаў на Браслаўшчыну. Ен працаваў акруговым начальнікам паліцыі ў Беларусі, меў пісталет, які дазволіў мне крыху патрымаць. Неўзабаве ён загінуў у барацьбе з партызанамі. Летам 1942 г. зазірнуў да нас Эдзька Туронак, сын майго дзядзькі Уладзіслава, які з групай хлопцаў з Браслаўшчыны ехаў на працу ў Нямеччыну. Усе яны чакалі ў Дукштах перасадкі на нармальную чыгунку і каля станцыі спявалі беларускія песні. Эдзька працаваў на гаспадарцы ў прыгожай мясцовасці Гайдэсгайм над Рэйнам, прысылаў мне адтуль паштоўкі ў Вільню, але пасля вайны не вярнуўся дамоў, застаўся ў Полыпчы, адведваў нас у Варшаве ў 1970-я г. Дзіўная была гэтая вузкакалейка — вагонікі падобныя да трамваяў. Цягнікі курсавалі ў той час рэдка і нерэгулярна, а ў паравозіках палілі дровы. Карысталіся „чыгункай” Дукшты — Друя пераважна мясцовыя жыхары, прычым, на добры лад, ніхто не ведаў, якое прадпрыемства займалася яе эксплуатацыяй — беларускае ці літоўскае. Пасля вайны вузкакалейку ліквідавалі, хаця для Браслаўшчыны яна была нейкім „акном у вялікі свет”.