Развітаўся ўдовін сын з сябрамі і паехаў па белым свеце гуляць. Ці доўга ён ездзіў, ці нядоўга, — прыязджае да цара Пастаянца. А той цар быў з адным бокам, з адным вокам, з адною нагою, з адною рукою, палавіна галавы і палавіна барады. I вельмі любіў ён коней. Убачыў ён каня ўдовінага сына і кажа: — Давай навыперадкі пабяжым вакол палаца. Калі я цябе выпераджу — забяру твайго каня, а калі ты мяне — аддам табе сваё царства. Падумаў удовін сын: “He можа быць, каб аднабокі і аднаногі цар выперадзіў мяне”. I згадзіўся. Кінуліся бегчы. Удовін сын і трох крокаў не зрабіў, а аднаногі цар ужо тры разы вакол палаца абабег... Забраў цар Пастаянец каня ўдовінага сына і паставіў у сваю стайню. Удовін сын ледзь не плача: шкада каня. Пачаў ён прасіцца ў цара: — Якую хочаш службу саслужу табе — аддай каня! Падумаў цар Пастаянец і кажа: Чарадзейныя казкі 103 — Жыве ў трыдзевятай зямлі, у трыдзесятым царстве баба Каргота. Ёсць у яе дванаццаць дачок, як адна: волас у волас, голас у голас, твар у твар. Дом бабін высокім частаколам абгароджаны, і на кожнай частаколіне чалавечая галава тарчыць: гэта ўсё тыя, што ў сваты да бабіных дачок прыходзілі. Толькі адна частаколіна вольная. Дык вось: калі ты высватаеш за мяне малодшую дачку бабы Карготы, — вярну табе каня. Падумаў удовін сын: калі не згадзіцца, — не бачыць яму каня, як сваіх вушэй. А калі згадзіцца, то, можа, і без галавы застанешся, а можа, і з галавою і з канём. — Добра, — кажа ён цару. — Пайду ў сваты. Ідзе ён, ідзе, бачыць — бяжыць чалавек па моры, як па мосце. Загледзеўся ўдовін сын на бегуна. — Добры дзень табе, Марскі Бягун! — прывітаўся да яго. — Добрага здаровейка, удовін сын! Куды ідзеш, куды дарога твая вядзе? — Іду да бабы Карготы сватаць яе малодшую дачку за цара Пастаянца. — Вазьмі і мяне з сабою. Я табе не лішнім буду. — Хадзем. Ідуць удвух. Бачаць — чалавек адным вусам млын трымае, што на дванаццаць камянёў меле, а другім воблака ў небе падпёр. 104 Залатая яблынька — Добры дзень табе, Вусач! — Добрага здаровейка, удовін сын! Куды ідзеш, куды дарога твая вядзе? — Іду да бабы Карготы сватаць яе малодшую дачку за цара Пастаянца. — Вазьмі і мяне з сабою. — Хадзем. Пайшлі ўтрох. Ішлі, ішлі, бачаць — п’е чалавек ваду з возера. Цэлае возера выпіў, а ўсё крычыць: “Піць хачу!” — Добры дзень, Вадапой! — Добры дзень, удовін сын! Куды ідзеш, куды дарога твая вядзе? — Іду да бабы Карготы сватаць яе малодшую дачку за цара Пастаянца. — Вазьмі і мяне з сабою. — Добра, ідзі з намі. Прайшлі трохі, бачаць — грызе чалавек асінавую калоду і ўсё крычыць: “Есці хачу!” — Добры дзень, Пражора! — Добры дзень, удовін сын! Куды ідзеш, куды дарога твая вядзе? — Іду да бабы Карготы сватаць яе малодшую дачку за цара Пастаянца. — Вазьмі і мяне з сабою. — Ідзі з намі. Падышлі да лесу. Сустракаюць чалавека ў кажусе да пят. Стаіць ён пры дарозе ды ўсё рукавіцамі — плясь, плясь! I як толькі плясне — адразу дрэвы інеем пакрываюцца. Чарадзейныя казкі 105 — Добры дзень, Мароз! — Добры дзень, удовін сын! Куды ідзеш, куды дарога твая вядзе? — Іду да бабы Карготы сватаць яе малодшую дачку за цара Пастаянца. — Без мяне табе з бабаю Карготаю не згаварыцца... — Дык ідзі і ты з намі! Пайшлі ўшасцёх. Ішлі, ішлі і прыйшлі да двара бабы Карготы. Бачаць — на ўсіх частаколінах галовы вісяць, толькі на адной няма. Удовін сын кажа: — Вось тут мая галава сядзе! — Можа б, і села, — усміхаюцца таварышы, — каб не мы... Пачалі шукаць вароты. Ды нідзе іх няма. Тут Марскі Бягун абабег разоў тры вакол двара і знайшоў вароты. Зайшлі на двор. Баба Каргота стаіць на ганку, дзівіцца: як маглі знайсці вароты гэтыя падарожнікі? Падышоў удовін сын да бабы Карготы: — Добры дзень, гаспадыня! — Добры дзень, удовін сын! Кажы, чаго прыйшоў да мяне? — Прыйшоў сватаць тваю малодшую дачку за цара Пастаянца. — Ну што ж, сватай, калі не жартуеш. Але перш чым дачку сватаць — паспытай піўка з майго скляпка. Вып’еш усё — аддам дачку за цара Пастаянца, не вып’еш — галаву зніму. 106 Залатая яблынька — 3 ахвотаю вып’ю, — адказвае ўдовін сын. — Я з вялікай дарогі і вельмі ж піць хачу. Ды і сябры мае таксама пасмяглі. Загадала баба слугам, каб завялі ўдовінага сына з таварышамі ў піўны склеп. Завялі іх слугі і на замок замкнулі. Удовін сын з сябрамі шклянкамі п’юць, а Вадапой — цэлымі бочкамі глытае. Вып’е бочку, стукне па ёй кулаком — тая і рассыплецца на клёпкі. Выпіў усе бочкі і крычыць нема: — Баба Каргота, давай яшчэ піва! Адчыніла баба склеп, бачыць — усе бочкі разбіты, усё піва выпіта! — Піва ў мяне, — кажа баба, — болып няма. А ёсць пірагі. З’ясце ўсе мае пірагі — будзеце дачку сватаць. Сваты зарадаваліся: — Давай, бабка, свае пірагі! Мы вельмі ж здарожыліся, даўно есці хочам. Загадала баба слугам адчыніць другі склеп з пірагамі. Пусцілі туды сватоў. А пірагоў у склепе — цэлыя горы. Пакуль іншыя па пірагу з’елі, дык Пражора ўвесь склеп ачысціў, сцяну праеў і крычыць нема: — Баба Каргота, давай больш пірагоў! Узлавалася баба: тры гады пякла яна з дочкамі пірагі, а сваты за адну гадзіну з’елі. Загадала яна слугам нацяпліць жалезную лазню. Слугі так нацяплілі, што аж сцены пачырванелі. Баба кажа сватам: Чарадзейныя казкі 107 — Памыйцеся ў маёй лазні, пераначуйце там, тады будзем аб справе гаварыць. — Добра, бабка, мы па дарогах нахадзіліся, дужа запыліліся, — лазня нам не пашкодзіць. Павяла баба сватоў у лазню сама. Толькі ўдовін сын падышоў да парога, як Мароз цоп яго за плячо і паставіў за сабою. Сам увайшоў першы, надзеў рукавіцы, пляснуў раздва, і адразу халадком павеяла. Зайшлі за Марозам усе сваты, а баба дзверы зачыніла і ключом замкнула... Тут Мароз давай па лазні пахаджваць, рукавіцамі памахваць: — Ну, як: не перастудзіў? Можна будзе начаваць не накрываючыся? — Добрая лазня, — хваляць таварышы. — He гарачая і не халодная, — якраз у меру. Памыліся і ляглі спаць. Назаўтра пасылае баба Каргота слуг у лазню: — Схадзіце павыкідайце сабакам папечаных сватоў! Адчынілі слугі лазню, а адтуль выходзяць шэсць малайцоў, як дубоў. Баба аж умлела: нічога сватам зрабіць не можа! Вось яна і кажа ўдовінаму сыну: — Калі пазнаеш маю малодшую дачку, то будзеш сватаць яе за цара Пастаянца. А не пазнаеш — пасаджу тваю галаву на вольную частаколіну. Удовін сын зажурыўся: “Як жа яе пазнаць, тую малодшую дачку?” 108 Залатая яблынька — Я пазнаю, — шэпча Марскі Бягун. — Я іх не раз бачыў, калі яны прыходзілі да мора купацца. — Добра, — кажа ўдовін сын бабе, — вядзі сваіх дачок. Прыводзіць неўзабаве баба Каргота дванаццаць дачок — волас у волас, голас у голас, твар у твар, плячо ў плячо: як адна! Сама стала наперадзе, дачок за сабою паставіла. Удовін сын тры разы бабіных дачок абышоў, а якая малодшая, — не пазнаў: усе роўныя! Тут Марскі Бягун падмаргнуў і вачыма на малодшую дачку паказаў. Узяў яе ўдовін сын ды вывеў наперад, да бабы Карготы: — Вось твая малодшая дачка! Закалацілася баба ад злосці, ды нічога не зробіш: не памаглі хітрыкі! Узяў удовін сын бабіну дачку за руку і павёў за вароты. Але толькі яны выйшлі, — скокнула бабіна дачка ў неба, села на воблака ды смяецца. Тут Вусач падняў правы вус у ropy, падчапіў яе і зняў з воблака. Бачыць бабіна дачка: з такімі сватамі не вельмі нажартуеш, і супакоілася. Пайшлі сваты дадому. Па дарозе кожны як толькі дойдзе да свайго месца, дык там і застаецца, дзе быў: Марскі Бягун заняўся сваёй работай, Вусач сваёй, Вадапой сваёй... А ўдовін сын з бабінай дачкою пайшлі да цара Пастаянца. Чарадзейныя казкі 109 Цар нацягаў за гэты час на кані ўдовінага сына цэлую яму смалы і падварвае яе знізу: смала аж кіпіць. А зверху палажыў тонкую чараціну. Прыйшоў да яго ўдовін сын. — Вось, — кажа, — табе, цар, малодшая дачка бабы Карготы: ледзь высватаў! Аддай цяпер майго каня. Цар паказаў на чараціну і кажа, пасміхаючыся ў аднабокую бараду: — Пяройдзеш па гэтай кладцы — аддам каня... Паглядзеў удовін сын на тонкую кладку — страшна зрабілася. А бабіна дачка штурхае яго пад бок: “He бойся!” I ніхто нават не згледзеў, як уцягнула яна ў чараціну моцны сталёвы прут. — Ідзі, — кажа ўдовінаму сыну. Ён і пайшоў па чараціне. Перайшоў і кажа цару Пастаянцу: — Вось што, цар: я саслужыў табе дзве службы. Ну, дык саслужы і ты мне хоць адну: перайдзі кладку, што сам палажыў. — Але, — угаворвае цара бабіна дачка, — перайдзі, a то не быць табе маім мужам. Бачыць цар — калі ўдовін сын перайшоў, то і яму не страшна. I толькі ён ступіў на чараціну, як бабіна дачка — шморг! — і выцягнула з яе сталёвы прут... 110 Залатая яблынька Чараціна хруснула; цар паляцеў у кіпячую смалу ды там і застаўся... — Ну вось, — кажа ўдовін сын, — не капай другому ямы, бо сам у яе ўвалішся. Ажаніўся ён з малодшаю дачкою бабы Карготы і застаўся жыць у тым царстве. I цяпер жывепажывае да дабра нажывае. ХВЕДАР НАБІЛКІН I САПРАЎДНЫЯ АСІЛКІ Жыўбыў у адной вёсцы бедны, адзінокі чалавек Хведар Набілкін. Слабаваты ён быў сілаю, затое меў галаву з розумам. Захацелася яму стаць асілкам. “Чым я не асілак? — думае сабе Хведар Набілкін. — I чаму толькі дужыя могуць быць асілкамі?” Справіў ён сабе палатняны шацёр, сядло, узяў касу замест мяча, сеў на сваю дохлую кабылку і паехаў у свет. Ехаў, ехаў і даехаў да вялікага горада. Бачыць — стаіць пры дарозе слуп, а на ім розныя аб’явы вісяць. Ён гэта зараз выняў з кішэні аловак і напісаў сваю аб’яву, што ў такімта годзе, такогата месяца, такогота дня праехаў паўз гэты горад магутны асілак Хведар Набілкін — ззаду яго не даганяць, спераду не сустракаць, a здалёку стаць, шапку зняць і павіншаваць! Прыбіў аб’яву да слупа, а сам далей падаўся. Чарадзейныя казкі 111 Тым часам едзе неўзабаве па гэтай дарозе сапраўдны асілак Дубавік. Прачытаў аб’яву і дзівіцца: што за новы асілак з’явіўся ў іхнім царстве? Як жа на яго хоць паглядзець: ззаду даганяць забараняецца, спераду сустракаць не дазваляецца... Прыйдзецца хіба хоць здалёку пакланіцца яму! Дубавік тры вярсты кругу даў, наперад заехаў, шапку зняў і крычыць: — Добры дзень, магутны асілак Хведар Набілкін! Хачу тваім малодшым таварышам стаць. Дзе загадаеш мне ехаць з табою — ззаду ці спераду?