КНІГІ ОНЛАЙН
Аўтаматычна згенераваная тэкставая версія, можа быць з памылкамі і не поўная.
А жыў там адзін чалавек. 3 выгляду так сабе — недалужны, затое на язык бойкі: за словам у кішэнь не лезе. Імя ён меў Сцяпан, але ўсе звалі яго проста Сцёпка. Малы, бач, ён быў ростам і шчуплы. Дачуўся Сцёпка, што аканом шукае пасланца да пана, прыйшоў да яго і кажа: Сацыяльнабытавыя і авантурнанавелістычныя казкі 169 — Пашліце мяне — я ўмею з панам гаварыць. Рад аканом, ледзь не цалуе Сцёпку. Даў ён яму хлеба, сала, цэлую жменю медзякоў і выправіў у дарогу. Ідзе Сцёпка, медзякамі пазвоньвае, ніводнай карчмы не мінае. Доўга ішоў ён ці коратка, прыходзіць нарэшце ў новы маёнтак. Хацеў Сцёпка проста ў панскі дом ісці, ды лёкай спыніў: — Ты чаго тут, валацуга, цягаешся! I нацкаваў на яго сабак. Сцёпка дастаў з торбачкі кавалак хлеба, кінуў сабакам. Тыя і перасталі брахаць. Тады Сцёпка зноў падышоў да ганка. — Што табе трэба? — крычыць лёкай. — Тут сам пан жыве! Сцёпка пакланіўся лёкаю і кажа: — А мой паночку, а мой даражэнькі, вось жа мне і патрэбен гэты сампан. Я прыйшоў да яго са старога маёнтка. Лёкай памякчэў. — Добра, — кажа, — я далажу пану пра цябе. Але скажы ж ты мне, адкуль ты ведаеш, што і я — пан? — Гм, — хітра кашлянуў Сцёпка, — бачу: ты пан не пан, а так сабе паўпанак, бо ў цябе лоб нізкі, нос слізкі, от і відаць, што лізаў панскія міскі. 170 Залатая яблынька Узлаваўся лёкай, схапіў Сцёпку за каўнер ды давай тузаць. Убачыў гэта пан з акна і паклікаў лёкая да сябе. — Які там халоп? — пытаецца пан у лёкая. — Ды валацуга нейкі са старога панскага маёнтка, — адказаў лёкай і нізка пакланіўся пану. Пан успомніў, што даўно не быў у старым маёнтку. — Пакліч яго сюды, — загадаў ён лёкаю. Пабег лёкай клікаць Сцёпку, а той дастаў капшук, набіў люльку тытунём ды пачаў агонь крэсіць. Выкрасіў агню, закурыў люлечку. Курыць ды паплёўвае на чысты панскі ганак. — Ідзі ў пакоі, цябе пан кліча!— крычыць яму лёкай. — He трасца пана трасе, пачакае, — адказвае Сцёпка і пакурвае сабе люлечку. — Ды хутчэй жа ты! — злуецца лёкай. — А то пан цябе розгамі засячэ... — He засячэ! Вось дакуру люльку, тады і пайду. Чакаў, чакаў пан Сцёпку, не дачакаўся. Кліча зноў лёкая: — Чаму халоп не ідзе? — Люльку, пане, курыць. Пан узлаваўся: — Гані яго сюды! Сцёпка дакурыў люльку, выбіў з яе попел, схаваў за пазуху і толькі тады падаўся пама Сацыяльнабытавыя і авантурнанавелістычныя казкі 171 леньку ў панскія пакоі. Лёкай бяжыць наперадзе, адчыняе Сцёпку дзверы як пану. Увайшоў Сцёпка да пана ды і закашляўся пасля моцнага тытуню. Кашляе, а пан чакае, толькі злосна вачыма зіркае. Адкашляўся сяктак Сцёпка і кажа: — Добры дзень, паночку! — Што скажаш?— хмурыцца пан. — Усё добра, паночку. — А па добрым што? — Ды вось, паночку, прыслаў мяне аканом. Бачыце, панскі сцізорык зламаўся. — Які сцізорык? — Ды, мабыць, той, якім пану пер’і вастрылі. — Як жа яго зламалі? — Кажуць жа, пане, што без начыння і лапця не спляцеш. А ўсялякае начынне пры рабоце псуецца. Вось так і панскі сцізорык. Хацелі пану на боты злупіць з паляўнічага сабакі шкуру, узялі сцізорык. Але на панскім выжле вельмі ж моцная шкура была. Ну, сцізорык і зламаўся. — Якога выжла? Што ты пляцеш, галган? — закрычаў злосна пан і хацеў ужо загадаць слугам, каб забралі Сцёпку на стайню і далі розаг. Але Сцёпка пачаў расказваць далей: — Панскі выжал, гэта той самы, можа, пан памятае, што ўскочыў быў у студню, а Мікіту пасылалі даставаць, дык ён і ўтапіўся там. Эге ж, той самы выжал, што пан любіў яго браць на паляванне. Здаецца, калі не мыляюся, Сацыяльнабытавыя 7 авантурнанавелістычныя казкі 173 пан аддаў за таго выжла суседняму пану трох мужыкоў... — Што ж, мой лепшы выжал здох? — Здох, пане. — 3 чаго ж ён здох? — Каніны аб’еўся, дык адразу і ногі выпруціў. — Якой каніны? — Ды мяса жарабца. — Якога жарабца? — Панскага ж буланага жарабца, з лысінкаю. — Што ж, і ён здох? — Здох, пане. А шкада, добры жарабец быў. — О, я нешчаслівы! — Э, пане, чаго вельмі турбавацца. Ужо ж ведама, калі жарабятка ўродзіцца з лысінкаю, то яно ці здохне, ці яго воўк з’есць. — 3 чаго ж жарабец здох? — Падарваўся, мабыць. Што ж на ім рабілі? Шпарка ездзілі, ці што? — Ды не, пане, на ім не ездзілі, ён заўсёды на стайні стаяў. — А што ж? — Ваду, пане, вазілі. — Але ж на што была тая вада? — Людзі ж кажуць, паночку, што як топішся, дык і за брытву ўхопішся. Як загарэўся панскі свінушнік, дык аканом загадаў і на жарабцы ваду вазіць. — Што ж, і свінушнік згарэў? 174 Залатая яблынька — Згарэў, пане. — Як жа ён загарэўся? — Бачыш, пане, ён быў блізка каля хлява, дык ад яго і загарэўся. — To і абора згарэла? — Згарэла, пане, як свечка. — 3 чаго ж яна загарэлася? — Вось гэтага, паночку, добра не ведаю: ці ад абозні, ці мо ад пакояў. — О, то і пакоі згарэлі? — Згарэлі, пане, начыста, от быццам хто языком злізаў. — I ўвесь двор згарэў? — Увесь, пане: чыста, гладка, хоць рэпу сей. Ухапіўся пан за галаву ды давай божкаць. — Але з чаго ж загарэліся пакоі? — зноў пытаецца пан у Сцёпкі. — Ад свечак, пане. — Для чаго ж паліліся свечкі? — Ну як жа, пане, вядома, заўсёды свечкі паляць, як хто памрэ. — Хто ж там памёр? — Вечны пакой, каб ёй на тым свеце лёгка ікнулася, — пані памерла. — Што, што ты кажаш?.. Пані памерла?! Пачуўшы такія навіны, пан зваліўся з крэсла, а Сцёпка закурыў люлечку ды падаўся сабе дахаты. Сацыяльнабытавыя і авантурнанавелістычныя казкі 175 НЕДАЛІКАТНЫ СЫН Жыў у аднаго чалавека сын. Вялікі ўжо вырас, а ніколі бацьку бацькам не назваў. — Кузьма, — крычыць сын на бацьку, — ідзі араць! Кузьма, загані свіней у хлеў! Крыўдна бацьку, ды што зробіш: малога не перавучыў, а цяпер і рады не дасі. Смяюцца людзі з Кузьмовага сына. — Дурань, — кажуць, — як гэта можна, каб бацьку не паважаць! А яму хоць бы што: не слухае ні бацькі, ні людзей. Аднаго разу паехаў Кузьма з сынам па сена. Наклалі вазы ды едуць дахаты: бацька на адным возе, сын — на другім. Мінулі гладкую дарогу, уехалі ў лес. Тут пайшлі карчы ды выбоіны. Злез бацька з сена, ідзе збоку, за возам наглядае, каб не абярнуўся. А сын ляжыць на сваім возе ды толькі камандуе: — Кузьма, вунь яма — падтрымай воз! Кузьма, правядзі маю кабылу па ўзбочыне, a то кола за корч зачэпіцца! Бегае бацька ад воза да воза, не можа ўправіцца. А сын толькі выскаляецца з яго: — Маладзец, Кузьма! Добра стараешся. Узлаваўся бацька і перастаў бегаць да сына вага воза. 176 Залатая яблынька У адным месцы сынаў воз трапіў у глыбокую выбоіну і перакуліўся... Сын шлёпнуўся носам у гразь. Устаў ён і лае бацьку: — Бачыш, Кузьма, што ты нарабіў! Паднялі воз і паехалі далей. Сын ужо і на сена не палез. Ідзе збоку ды ўсё бурчыць на бацьку. Даехалі да крутога павароту. Бацька свой воз падпёр плячом і аб’ехаў паварот, а сын пашкадаваў сілы траціць. Воз перакуліўся і падмяў яго пад сябе. — Кузьма! — крычыць сын зпад сена. — Падымі воз! Маўчыць бацька як вады ў рот набраўшы. Дастаў з кішэні капшук, закурыў люльку. «Паляжы ж там, калі ты такі разумны», — думае бацька. Клікаў, клікаў сын Кузьму, а той як аглух. Сыну ўжо і дыхаць цяжка. Напалохаўся ён, заенчыў не сваім голасам: — Бацька, ратуй! Зарадаваўся Кузьма, іцто сын нарэшце такі назваў яго бацькам. Падняў воз і кажа да сына, усміхаючыся: — На свеце, брат, жывучы, усяго нажывеш — і Кузьму бацькам назавеш! 3 таго часу і пайшла гэтая прыказка. Сацыяльнабытавыя і авантурнанавелістычныя казкі 177 СТРАЛЕЦ I РЫБАК Былі ў бацькі два сыны. Выраслі яны, як дубы, а бацьку ўсё няма палёгкі. Большы, праўда, старанны быў хлопец, ды вось бяда: змалку ўсё розныя пасткі майстраваў, а як падрос, дык дастаў сабе стрэльбу і не разлучаецца з ёю. Людзі на работу ідуць, а ён стрэльбу на плячо ды шмыг у лес ці на балота. Цягаецца ўвесь дзень, дахаты ж з пустымі рукамі ідзе, галодны, як воўк. Топча лапці, а прыбытку ніякага. Калі ж часам і ўпалюе якое зайчаня, дык хутчэй нясе пану, каб той даў пораху. Перш сварыўся на яго бацька, потым бачыць — нічога не зробіш, калі ў сына такая ахвота. А меншы сын такі гультай удаўся, што хоць ты яго з хаты гані. Дзень і ноч сядзіць з вудаю на рэчцы, за гаспадарку ж ані не бярэцца. Наловіць жменю печкуроў ці яршоў, — якая ад іх карысць? Хіба што кату паласавацца. Пачаў і на яго бацька сварыцца, што толькі час марна траціць. Але і меншы сын не слухае бацькі, бо, ведама, ахвота горш няволі. А каб апраўдацца перад бацькам, што з пустымі рукамі прыходзяць, выдумляюць сыны розныя прычыны. Стралец расказвае: — Сёння з самага ранку натрапіў я на чараду коз. Былі там каза з казлянятамі ды стары 178 Залатая яблынька казёл барадаты. Але толькі я злажыўся, каб стрэліць, ажно ў казла, ліха на яго, у ноздрах восы заказыталі. Ён як чмыхнуў, дык цэлы рой восаў вылецеў з ноздраў. Давай тыя восы казу з казлянятамі кусаць... Ну, яны і пасмалілі, як шалёныя, у гушчар. Я за імі. Выскачыў на палянку, а там стаіць на задніх лапах вялізны, як вол, мядзведзь. Чмыхае мядзведзь носам ды абараняецца пярэднімі лапамі ад чмялёў. Ну, думаю, гэта, відаць, толькі што выйшаў з яго чмяліны рой. У такі час мядзведзі вельмі злосныя. Пабаяўся я страляць у яго, а хутчэй скокнуў на елку. Дык вось і сядзеў там, на елцы, увесь дзень, пакуль мядзведзь не пайшоў... Рыбак расказвае: — Сяджу гэта я на беразе, цікую за паплаўком. Раптам нейкі шчупачышча цоп за кручок — і на дно! Я за вудзільна, цягну, ажно жылы ў мяне трашчаць. Давалок да берага, a шчупак віль хвастом — і будзь здароў... Бадай цябе! Закінуў другі раз вуду. Зноў той шчупачышчадурнішча папаўся. Падцягнуў яго да берага, хацеў рукамі ўхапіць, ды не ўтрымаўся і — шабулдых у ваду!.. Насілу жывы выкарабкаўся. Слухае іх бацька і толькі галавою ківае: — Праўду бо людзі кажуць, што ў стральца дым густы, ды абед пусты, а рыбак як намочыцца, дык і рыбы яму не захочацца. Сацыяльнабытавыя і авантурнанавелістычныя казкі 179 Думаў, думаў бацька, як яму адвучыць сыноў ад благой прывычкі, ды нічога не можа прыдумаць. Аднойчы зайшоў да яго стары жабрак і папрасіўся нанач. Разгаварыўся бацька з жабраком, на сыноў паскардзіўся. — Выгадаваў, — кажа, — дзяцей, а падмогі на старасць ніякай. Бо вядома: стралец страляе, а гаспадарка гуляе!