Замкі і людзі
Міхась Ткачоў
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 184с.
Мінск 1991
п»
Заключэнне
Асаблівасцю сярэдневяковай гісторыі Беларусі з’яўляецца наяўнасць вялікай колькасці прыватнаўласніцкіх замкаў, умацаваных гарадоў і мястэчак. Усе яны былі ўключаны ў адзіную абарончую сістэму краіны. Іх ваеннаабарончая структура, асабліва ў цэнтрах латыфундый буйных магнацкіх родаў (Нясвіж. Слуцк, Мір, Быхаў, Заслаўе, Ляхавічы і інш.), падтрымлівалася ў добрым стане да часу далучэння тэрыторыі Беларусі да Расійскай імперыі. Гэта тлумачыцца не толькі прыхільнасцю да традыцый мінулых стагоддзяў і жыццяздольнасцю механізмаў гарадской абароны. Адной з важнепшых прычын было жаданне пануючага класа феадалаў захаваць умацаваныя цэнтры як абароычыя выратавальныя сховішчы ад сацыяльных бунтаў і паўстанняў народных мас, як аплот і цвярдыню сваёй улады і сваволі, як базы магнацкашляхецкага сепаратызму.
Прыватнаўласніцкія гарады ўжо з сярэдзіны XVI ст. пачалі практыкаваць будаўніцтва бастыённых умацаванняў, ужываючы ўсе вядомыя ў Еўропе таго часу сістэмы фартыфікацыі. Зерні еўрапейскай ваеннан думкі траплялі на Беларусь на падрыхтаваную ўласным ваенным вопытам глебу. Гэта асабліва характэрна для ўласніцкіх паселішчаў, дзе магутнасць умацаванняў залежала не толькі ад знешняга ваеннастратэгічнага фактару, але і ад фінансавых магчымасцей феадалаў і гараджан. Аднак побач з першакласнымі фартыфікацыямі захавалася многа традыцыйных драўляназемляных умацаванняў.
У прыватнаўласніцкіх гарадах да XVIII ст. захавалася ваенная арганізацыя гараджан з дзесяцічнасоценным і палкавым дзяленнем. 3 ёю цесна былі звязаны ваенныя фармаванні сялян замкавых валасцей. Горад і сяло таксама сумесна выконвалі «гарадавую павіннасць». Карані гэтых традыцЫй заходзяць у часы Кіеўскай Русі.
3 увядзеннем магдэбургскага права ва ўласніцкіх гарадах і мястэчках Беларусі яго нормы і ваенныя артыкулы надалі структуры ваеннай арганізацыі гараджан, якая існавала са старажытнасці, большую стройнасць, закончанасць, еўрапеізаваўшы яе і замацаваўшы унутраную аснову цэхавымі ваеннымі фарміраваннямі. 3 другой паловы XVI ст. уводзіцца практыка ваенных попісаў і ваеннай муштроўкі гараджан.
Вытворчыя сілы гарадоў XIV—XVIII стст. у значнай ступені працавалі на патрэбы абароны. У рамёствах, звязаных з вытворчасцю зброі, існавала выразная спецыялізацыя. На абарону гарадоў працавалі кавалі, кацельшчыкі, ліцейшчыкі, бляхары, платнеры, слесары, замочнікі, мечнікі, салетраннікі, парахоўшчыкі, шабельнікі, пушкары, гадзіннікавых спраў майстры, меднікі, нажоўшчыкі, ліцейшчыкі гармат—людвісары, ювеліры, каменечосы, гравёры, токары, броннікі, ключнікі, рэзчыкі па металу, рудамёты, шахцёры, слесары «англіцкай работы», валмайстры, далакопы і іншыя майстры.
164
Гарадское і сельскае апалчэнне, васальная шляхта, нягледзячы на выразную розніцу ў якасці зброі, увогуле выступалі на поле бітвы са зброяй і экіпіроўкай, якія ў тэхнічных адносінах адпавядалі сваёй эпосе, агульнаеўрапейскім стандартам. Для мясцовых збройнікаў XIV— XVIII стст. практычна не было сакрэтаў у вобласці вытворчасці любога віду і тыпу ўзбраенняў. у тым ліку і агнястрэльнай зброі. Аднак частка зброі, боепрыпасаў і сыравіны рэгулярна ўвозілася зза мяжы.
Прававыя нормы, якія існавалі на Беларусі ў эпоху спелага сярэдневякоўя (ваенныя артыкулы статутаў Вялікага княства Літоўскага і магдэбургскага права, «Артыкулы жолнерскне» перыяду ваенных дзеянняў) у пытаннях абароны ад непрыяцеля трымалі прыватнаўласніцкіх мяшчан і гараджан у «пракруставым ложы» грамадзянскай і ваеннай прьісягі гораду і магнату. Парушальпікі жорстка караліся. Паралізуючае дзеянне прысягі выкарыстоўвалася магнатамі пры падаўленні паўстанняў народных мас, таму што ўсе механізмы кіраўніцтва гарадскім апалчэннем і ваенны патэнцыял гараджан знаходзіліся ў руках уладальнікаў. Па гэтай прычыне стрымліваліся і нават падаўляліся антыфеадальныя выступленні ў беларускіх прыватнаўласніцкіх гарадах, нейтралізаваліся тыя сільі, якія маглі быць і былі аб’ектыўнымі саюзнікамі паўстанцаўсялян. Асцерагаючыся справядлівага гневу сваіх падданых, феадалы не дарэмна будавалі замкірэзідэнцыі воддаль ад населеных пунктаў, аддзяляючыся ад іх водамі рэк і штучных вадасховішчаў, дамбамі і пад’ёмнымі мастамі.
Умацаванні прыватнаўласніцкіх замкаў і гарадоў Беларусі XIV— XVIII стст. былі на ўзроўні ваенных патрабаваняяў эпохі. Мясцовае ваеннае дойлідства захавала свае нацыянальныя рысы, мела свой каларыт і вобраз, адлюстроўвала высокі ўзровень культуры беларускага народа.
Бібліяграфія
Уводзіны
1 Materialy historyczne (przez P. M. Iwanowskiego): Atheneum, Wilno, 1850. T. 3. S. I—18; Przyczynki do dziejou Slucka (1654—1660) //Przeglgd BibliograficznoArcheologiczny. Warszawa, 1881. T. 2. S. 134—148; Baranowski I. T. Epigon feudalizmu na Bialej Rusi.//Rocznik Towarzystwa przyjaciol nauk w Wilnie 1909. Wilno, 1910. T. 3. S. 81—82. Ten ze. Trzy hrabstwa bialoruskie.—Wies i folwark, Warszawa, 1914. S. 267— 268; Г рушевскнй A. C. Повннность городовой работы в Велнком княжестве Лнтовском//Журнал Мнннстерства народного просвеіцення. Пг., 1914. С. 29—30; Он ж е. Города Велнкого княжества Лнтовского в XIV—XVI вв. Старнна н борьба за ;старнну. Кнев, 1918. С. 33—81.
2 Kotiubaj Е. Galeria Nieswiezska porterow Radziwillowskich. Wilno, 1855; Ten ze. Zycie Janusza Radziwiila — Wilno i Witebsk, 1859; Ta uro gin ski B. Nieswiez. Warszawa, 1937.
3 Hedemann O. Dzisna i Drujamagdeburgskie miasta. Wilno. 1934; Ten ze. Historia powiatu Bra slawskiego. Wilno, 1930; Ten ze. Glebokie. Wilno, 1935.
4 Rewien ska W. Miasta i miasteczka w pdlnocnowschodniej Polsce. Wilno, 1935.
5 Alexandrowicz St. Ordynacje miasteczka Lubcza nad Niemnem z 1647 roku. Rocznik Bialostocki. Bialystok, 1962; Ten ze. Opis zabudowy mka Lubcza w 1644 roku// Kwartalnik historii kultury materialnej. Warszawa, 1962. S. 3—4.
6 Markowski F. Zamek Mikolaja Krzysztofa Radziwiila Sierotki w Nieswiezu.// Kwartalnik architektury i urbanistyki. Warszawa, 1964. T. 9; Gguszecki A. Fortyfikacje zamku w Nieswiezu. KAU. 1965. T. 10.
7 Hryckewicz A. Milicje miast magnackich na Bialorusi i Litwie w 17—18 ww.// Kwartalnik Historyczny. Warszawa, 1970. T. 1; Ten ze: Warowne miasta magnackie na Bialorusi i Litwie.//Przeglad historyczny. Warszawa, 1970. N 11; Грнцкевнч A. П. Частновладельческне города Белорусснн в XVI—XVIII вв. Мн., 1975. С. 16—19 (Спіс літаратуры); Ён ж а. Соцнальнополнтнческая борьба горожан Белорусснн в XVI— XVIII вв. Мн„ 1979.
8 Ткачоў М. А. Замкі Беларусі. Мн„ 1977; Ен ж а. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII—XVIII вв. Мн., 1978.
9 Акты Внленской археографнческой комнсснн для разбора древннх актов. Внльіпос, 1865—1915. Т. 1—39; Археографнческнй сборннк документов, относяшнхся к нстопнн СевероЗападной Русн, яздаваемый прн управленнн Внленской учебной округн. Внльно, 1867—1904. Т. 1—14.
10 ПСРЛ. Белоруссколнтовскне хроннкн. М., 1975. Т. 32; ПСРЛ. Белоруссколнтовскне летопнсн. М., 1980. Т. 35; Stryjkowski М. Kronika Polska, Litewska, Zmodzska i wszystkiej Rusi. Warszawa, 1846—1848. T. 1—2; Belski M. Kronika Polska. Krakow, 1597.
Глава 1
1 Tauroginski B. Z dziejow Nieswieza. Warszawa, 1937. S. 1; Грнцкевнч A. П. Частновладельческне города Белорусснп XVI—XVIII вв. С. 209.
2 Т к а ч о ў М. А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII— XVIII стст. С. 82—86.
3 ЦДГА БССР, ф. 684, воп. 4, спр. 1338, л. 27—28 об.
4 ЦДГА БССР, ф. 684, воп. 4, спр. 1338, л. 30 об„ 31.
5 Грнцкевнч А. П. Частновладельческне города Белорусснн XVI—XVIII вв. С. 236—237; АСД. Т. 7. С. 185—186.
6 Ткачоў М. А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі XIII— XVIII стст. С. 104—105.
7 ЦДГА БССР, ф. КМФ5, воп. 2, спр. 65, л. 24; спр. 67, л. 4.
8 ЦДГА БССР. ф. 634, воп. 2, спр. 4963, ч. 2, л. 167, 167 адв.
9 ЦДГА БССР, ф. 694, воп. 4. спр. 1361, л. 11.
10 Markowski F. Zamek Mikolaja К. Radziwiila Sierotki w Nieswiezu//KAU. 1965. T. 9. S. 57; АМГ, T. 3. C. 95.
166
11 Volumina Legum. Petersburg, 1859. T. 4. S. 386.
12 ЦДГА БССР, ф. 694, воп. 4, cnp. 1361, л. 13—14.
13 Volumina Legum. T. 1. S. 54.
14 АСД. T. 7. C. 166.
15 Balifiski M., Lipinski T. Starozytna Polska. T. 3. S. 630; Kotlubaj E. Galapia Nieswiezska portretow Radziwillowskich. S. 409.
16 ЦДГА БССР, ф. КМФ5, воп. 2, cnp. 95, л. 2, 96, 97.
17 ЦДГА БССР, ф. 694, воп. 1, cnp. 410, л. 9.
18 ЦДА ВМФ СССР, ф. 3/л, воп. 23, спр. 947, л. 7 об. _
19 Л ы с е н к о П. Ф. Города Туровской землп. М„ 1975. С. 150.
20 АСД. Впльно, 1867. Т. 1. С. VII.
21 Грпцкевнч А. П. Слуцк. М., 1970. С. 6.
22 ПСРЛ. М., 1975. Т. 32. С. 84, 169.
23 ПСРЛ. Т. 32. С. 101, 169; Гркцкевпч А. П. Слуцк. С. 6—7. Храніст М. Бельскі лічыць, што гэтыя два загоны (шасцітысячны і трохтысячны) дзейнічалі ў 1503 г. (Bielski М. Kronika Polska. Krakow, 1597. S. 495—496).
24 ПСРЛ. T. 2. С. 364.
25 Stryjkowski М. Kronika Polska, Litewska Zmudska i wszystkiej Rusi. Warszawa, 1847. T. 2. S. 337; Gwagninus A. Kronika Sarinaceyo Europskiej. Krakow, 1611. Cz. 1. Ks. 2. S. 70—71; ГІСРЛ. T. 32. C. 101, 169—171.
26 ПСРЛ. T. 36. C. 168; ПСРЛ. T. 2. C. 365; Грнцкевнч A. П. Слуцк. C. 461.
27 Второе хожденне Трпфона Коробейнпкова // ЧОІІДР прн Московском уннверснтете. М., 1887. Кн. 1. С. 7.
28 Bielski J. Dalszy ci^g Kroniki polskiej, zawierajacej dzieje od 1587 do 1598. Warszawa, 1851. S. 253.
29 ЦДГА БССР, ф. КМФ5, воп. 1, cnp. 3835/2, л. 13 адв.; ф. 694, воп. 2, cnp. 7396, л. 23; ф. КПФ5, воп. 1, спр. 3834, л. 3—13 адв.
30 ЦДГА БССР, ф. 1825, воп. і, спр. 5, л. 5, 10, 19; ф. КМФ5, воп. 1, спр. 3834/3, л. 3—13 адв.
31 ЦДГА БССР, ф. 1825, воп. 1, спр. 5, л. 28 адв.; ф. 694, воп. 2, спр. 7396, л. 25 адв.; ЦДВГА СССР, ф. ВУА, спр. 18 840, л. 90.
32 ЦДГА БССР, ф. 1825, воп. 1, спр. 5, л. 28 адв.; ф. КМФ5, воп. 1, спр. 3834/2, л. 22; ЦДВГА СССР, ф. ВУА, спр. 18 840, л. 90.
33 ЦДВГА СССР, ф. ВУА, спр. 18 840, л. 90, 90 адв.
34 Г р п ц к е в п ч А. ГІ. Частновладельческпе города Белорусспп в XVI—XVIII вв. С. 221—224.
35 Przyczynki do dziejow Slucka (1654—1660) //Przegl^d bibliograficznoarcheologiczny. Warszawa, 1881. T. 2. S 137; ЦДГА БССР, ф. 1825, воп. 1, cnp. 14, л. 43 адв.
36 Г p пц ке в ii ч А. ГІ. Частновладельческне города Белорусснп в XVI—XV111 вв. С. 227—229.
КНІГІ ОНЛАЙН
