КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Прыказкі нашыя адбілі „народнае" стаўленьне да сьмерці: цьвярозае: немінучасьць сьмерці (далей, далей, бліжэй к сьмерці; жыві, будуйся і на сьмерць рыхтуйся)40; філязафічнае: сьмерць як канец клопатам і перажываньням (жыць, як набяжыць, а памрэцца — усё мінецца); сацыяльнае: роўнасьці перад сьмерцю (сьмерць не перабірае і не мінае; сьмерць усіх зраўняе)41. Эўфэмістычныя фразэалягізмы адлюстроўваюць стаўленьне да сьмерці, пазбаўленае ўсялякіх сантымэнтаў: галаву злажыць, косьці злажыць, ажаніцца зь зямлёю, Богу душу аддаць, чортудушу аддаць, галавою налажыць, душою загавець, ногі працягнуць, даць дубара, галаву скруціць, ногі выпруціць. Вонкавы выгляд сьмерці розьпіўся ад паэтычнага (панна сьмерці з вогненным вянком на галаве42; дзяўчына, убраная ў белае) да клясычна-трывіяльнага (жанчына, загорнутая ў белае, бледная і схуднелая, ці — шкілетам у белым саване з доўгаю і востраю касою; нячыстая істота, што выглядае як шкілет, з касою). Але ёсьць і „свойскія" вобразы: сьмерць — баба худая, вялікая, зь вялікімі зубамі, з касою і зь мяцёлачкаю ў руках. У сваім клясычным абліччы сьмерць паўстае ў вершы Ўладзімера Дудзіцкага: Сьмерць жыўцом хутае плечы, уціскае ў дамавіну... Выскаляецца ад млосьці, кіем стукае у дзьверы...43 Адным з устойлівых архетыпаў падобных твораў зьяўляецца матыў перажываньня сьмерці і адраджэньня, непасрэднага кантакту зь ёю ў вобразах вандроўкі ў іншы сьвет. Перажываньне ўласнай сьмерці вядзе адэпта да тайнаў несьмяротнасьці, трансцэндэнцыі. Жывучы з думкаю аб сьмерці, ён навучаецца пераадольваць страх перад ёю, ён абнаўляецца. Сьмерць жывога, ужывую — містычная спроба спасьціг4б нуць агульны вобраз сьвету, спроба зразумець сябе самога, далучэньне да таго вопыту, якога жыцьцё даць ня ў стане44: Шмагп разоў гаварыў я сьмерці пра звычайную рэч такую: не жыву, і мне цяжка памерці, хоць і ты ля касьцей такуеш. Абдымі мяне ўпол рукамі, як калісьцірабоў у Рыме... Ці зь пятлёю на шыю камень мора з радасьцяй цела прыме. Непрыемна — на слуп дарогі ці на гострыя сэрцам восьці, хай сьмяецца і кпіць двухногі з пакалечанай маладосьці. Наракаць на цябе я ня буду: яжад гора ня ўмею плакаць, засьмяюся, як долу груды пафарбуе ружовая мякаць... Зашыпела у злосным блудзе, быццам сэрца маё зжавала: „Найцяжэйшаю карай будзе табе, грэшнаму, сьмерць жывая45. Бачаньне сьмерці ў гэтага паэты, эсхаталягічнага па сьветаадчуваньні вельмі разнастайнае; у яго сустракаюцца вельмі рэдкія для нашае паэзіі матывы рэінкарнацыі, пераваўсабленьня пасьля сьмерці: Зь зямлі прыйшлі і вернемся ў зямлю, каб пасьля тленьня цела, ліній, нормаў (агнём душы цяплю шлях і жыўлю) укласьці зьмест свой у інакшасьць формаў46. Паэты-эмігранты да тэмы сьмерці зьвярталіся часта, асабліва ў параўнаньні з паэтамі падсавецкімі. Сьмерць атрымлівала не філязофскае асэнсаваньне; пераважна яна разглядалася і прыраўноўвалася да перадэміграцыйнага пэрыяду жыцьця. I пара жыцьцё/ сьмерць набывала варыянтнасьць: або Бацькаўшчына/эміграцыя, або наадварот — эміграцыя/Бацькаўшчына47. Трэба адзначыць, што сьмерць у філязафічнай і рэлігійнай літаратуры традыцыйна разглядаецца як сыход, выпраўленьне, нэгатыўнасьць якога ў тым, што станцыя прыбыцьця невядомая. У казках — гэта выпраўленьне на край сьвету48 дзеля сустрэчы зь невядомым і, магчыма, без надзеі на вяртаньне. Падобная сытуацыя ў вершах эміграцыі: Заставацца небясьпечна, а пайсьці — бліжэй да seiHy^. Сьмерць у мастацкім успрыняцьці і адлюстраваньні У. Дудзіцкага ўбірае ў сябе як фальклёрныя, гэтак і біблійна-апакаліпсычныя рысы, праз што карціна сустрэчы сьмерці робіцца адначасна й свойска-пазнавальнаю, і клясычна-велічнаю: Ты наровіш, пазнаў я, употай паўзьці за плячыма, туляцца і стынуць, упівацца ў цела маё да касьці, ценем чорным схіляцца ля тыну. На паўкроку цікуеш пры сонцы хаду, а па сонцы — даўгімі рукамі у касьцістай істоце спустошаных дум точыш, лашчыш абветраны камень... Выгінаешся, кленчыш прад воблікам дзён, перад першай вугоднай ахвярай... Ненасытны пагляд твой, згібеньне, відзён пры сьвятле і ў збоішчы хмараў. Адступіся, касьцісты, жахлівы прывід — цень сьмяротны сьмяротнага духу! He скарыцца жывое на сьцежках крыві перад сілаю грэшніцкай скрухі. Ты наровіш, пазнаў я, употай паўзьці, ценем чорным схіляешся коса. Бой крыві ў маіх жылах ня счах і ня сьціх, голас песьні расьце да нябёсаў50. (3 паэмы „Цені сьмерці", 1944) Паэма Ў. Дудзіцкага „Цені сьмерці" засталася недапісанаю. Нялёгкая гісторыя была і ў аднайменнай паэмы Ў. Клішэвіча51: надрукаваны толькі апошні варыянт52, да таго ж невядома, ці поўны53. Тут цікава адцеміць сувязь сьмерці з паняткам „цень“. Цень — гэта й перасьлед («ходзіць як цень»), і незразумелая трывога, непакой, і нутраны стан няўпэўненасый («цень сумненьня»), і прывід, і падозраньне. Прыкладна ў гэты ж час (1955) была напісана „сцэна“ другога паэты-эмігранта, „калымскага сябрьГ Масея Сяднёва — „Сустрэча зь мёртвымі"54. Закранаў гэтую тэму Ў. Клішэвіч і ў вершах: „Сьмерць Цэзара“, „Сьмерць Янкі Купалы", „Сьмерць Сакрата"55. Зусім іншы, прасьветлена-спакойны ўваход да сьмерці ў Натальлі Арсеньневай: Мы знаем — час плыве, па кроплі кропля, ў змрок. У кволай чарырукяго не ўтрымаеш. Налета — ў цішыні прысадаў і муроў ён расьцьвіце мо’зноў, але ўжо іншым маем... Дык так сплялося, што — ці хочацца, ці не — ісьці кудысь ТУДЫ нам з часам па дарозе. Вось мы й брыдзём сабе, а ў плаўкім тумане — абапал то цьвітуць, то адцьвітаюць розы. Парыпвае, хрумсьціць падмоклы, гойстры жвір. Сабакам верным сьцень туляецца пры боку. I добра. Толькі менш тых зораў у крыві і зораў уваччу із кожным новым крокам. memento тогі, гуў калісь, загнаны ў кут жудою небыцьця, наш сьвет па цёмных норах. Яшчэ й цяпер парой на зблытаным утку бярэ ён зноў снаваць сваё memento тогі. Ды іншыя мы ўжо. У вецер іх зарой імкнемся мы зь вясной зялёнаю ў згодзе, бо ведаем, што, хоць калісьці іпамром, — „Жыцьцё — нішто як сьмерць, а сьмерць — жыцьцё!“ I годзе!56 А пачынала ж яна зь вершаў, што цалкам укладаліся ў традыцыі расейскай магільнай паэзіі — „На матыў хаўтурпага марша"57, „Ты спытайся"58. У Алеся Салаўя тэма сьмерці частая, як была, бадай, толькі ва Ўладзімера Жылкі: „Крыніцы звонкае струмень...", „Нідзе не адступае", „Вароты ў невядомы сьвет“, „Зямля ў вагні“. „Вершамі сьмерці“ назваў Антон Адамовіч творы, напісаныя летам-восеньню 1944 гМота паэтава: „Жывому жыць. Зьнішчэньню сьмерць". Але мота больш дэклярацыйнае, бо ў вершах, дзе самыя ўжывальныя словы кшталту „шкілет“, „труна“, „мярцьвяк“, „пекла“, „Кастуся“, „паміраньне", гаворыцца пра зусім адваротнае: I ля мяне, і ля труны і века, і цьвікі... Ідуць яны, ідуць яны — шкілеты... мерцьвякі...59 Айцец Леў Гарошка, які пісаў мастацкія творы пад псэўданімам А. Жменя, бачыць сьмерць як і належна сьвятару, у чым ён сыходзіцца з Казімірам Сваяком60: ЛЯ МАГІЛЬНАЕ БРАМЫ У адзін з позных асеньніх дзён па дарозе на магільнік Цімох спаткаў свайго старога добрага прыяцеля Рамана і, прывітаўшыся, адразу загаварыў аб тым, што яго ў той час найбольш займала. — Ведаеш, Рамане, іду на магільнік, а сам думаю, што б гэта было, каб людзі не ўміралі?... — Хіба ж ты ня чуў, што кажуць старыя аб гэтым: „Як бы людзі не ўміралі, дык бы ў неба ўпіралі". — Чуць пэўна ж што чуў, і яно, праўда, так ёсьць, але, ведаеш, неяк несамавіта робіцца, калі падумаеш, што вось па гэтай дарозе, па якой цяпер ступаюць твае ногі, некалі будуць несьці тваё нежывое цела вунь пад тыя дрэвы ў халодную яму. — Ну ўжо тады дык холаду напэўна ня будзеш баяцца, — жартаваў Раман, — можа, наадварот, будзепі баяцца, каб ня трапіць у гарачую смалу. — Цяпер дык можна аб гэтым жартаваць, але, мусіць, як пачуеш над сабою халодную руку Кастухі, дык аб жартах забудзешся. — Можа тады й забудуся, але зачым ламаць сабе галаву аб тым, чаго ані ты, ані ніхто зьмяніць ня можа? Лепш ужо думаць аб тым, як выкарыстаць гэты кароткі час, пакуль нас носяць нашыя ногі, каб можна было потым з чыстым сумленьнем легчы ў дамавіну, a тады можна сьмяяцца нават самой сьмерці ў самыя вочы. — Мусіць, такіх адважных мала знойдзецца. — Ці мала, ці многа — гэтага ніхто ня ведае, але думаю, што, напэўна, ня стане валасоў на тваёй галаве (а ў Цімаха галава была лысая, як калена), каб усіх пералічыць. — Я гавару зусім паважна, а ў цябе ўсё на жарты зьбіраецца, — крывіўся Цімох. — А чаго мне перад часам у магілу перціся, сумаваць, завязваць сабе вочы чорнаю плахтаю? Ды й ты сам, як бы прыглянуўся ўважней да таго, аб чым гутарыш, дык бы так жа жартаваў, а не заводзіў хаўтурнае песьні. — Ну ты, Рамане, мусіць, сёньня ўпіўся; якія ж гэта жарты са сьмерцю? — Якія? Вось дзівак. Ты адно думаеш, што сьмерць кладзе ў дамавіну жыцьцё чалавека, а ня бачыш, што яна адначасна кладзе канец людзкому цярпеньню і адчыняе дарогу для новага жыцьця. — Сябры ішлі якраз алеяю ўсланаю апалым лісьцем. — Во глянь пад ногі, колькі тут між гэтых апаўшых асеньніх лістоў паедзеных вусенямі, пабітых градам, парваных ветрам. I вось цяпер апалі яны, згніюць, а на іх мейсца вясною дрэвы ўкрыюцца новым, сьвежым і прыгожым лісьцейкам. Або вось у тых магілах, колькі там калекаў, колькі пакрыўджаных, колькі зьняможаных, колькі друзлых старых, колькі розных хваравекіх? А каб жа людзі даўжэй жылі, дык сьвет аж кішма кішэў бы ад калекаў. А так вось спачываюць яны спакойна, а ім на зьмену прыйшлі новыя пакаленьні зь юнацкімі сіламі, з анёльскаю красою, з імклівымі думкамі. А калі жыцьцё паломіць іхныя крыльлі, сьцьміць іхныя вочы, згорбіць іхныя стройныя постаці, як нас цяпер, дык што можа быць лепшае для нас, як пайсьці на вечны супачынак? — Хораша ты гаворыш, Рамане, добра слухаць такую гутарку, але калі б гэта адносілася толькі да іншых, дык тады пэўна ж дамавіну можна размаляваць прыгажэй за ўсякія палацы, але калі самому ў гэтую дамавіну легчы трэба, дык тады, нябось, скажаш: хораша ў найме, да ня дай Бог мне. — Яно не зусім так, бо я ўжо лепш скажу: што будзе ўсяму сьвету, тое й бабінаму сыну, і пайду сабе сьледам за дзедам. — Ну ў цябе ж сёньня і настрой, усё роўна не як на магільнік ідзеш, а на якое вясельле. — Магільнік магільнікам, а праўда праўдаю, і калі гэтая праўда для мяне нястрашная, дык чаго я маю маркоціцца. Вось няхай тыя маркоцяцца і лякаюцца, хто нячыстае сумленьне мае; усякія ліхадзеі, шкурадзёры, крывасмокі й злачынцы — во хто няхай сумуе. Дзякуй Богу, што на іх ёсьць сьмерць, а каб ня сьмерць, дык бы яны на зямлі пекла зрабілі. А такія, як мы, што мы трацім, уміраючы? Калі было што на сумленьні, дык не пабаімся шчыра выспаведацца, і хоць сёньня да Абрама на піва гатоў. Але тым, у каго сумленьне чарней асеньняе ночы, хто споведзі баіцца, як агню, вось аб тых ты падумай, якая на іх ёсьць іншая рада, акрамя сьмерці і пекла?