КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Ня дзіва, што літаратуразнаўца Ўладзімер Калесьнік, аўтар манаграфіі пра паэта14, піша наступнае: „Калі чытаць асобныя інтымныя вершы паэта гэтай пары (1923 г. Л.Ю.) безь біяграфічнага кантэксту, дыкможна памылкова прыняць іх за праяву ўпадніцкіх настрояў, уласьцівых літаратурнаму дэкадансу. На самой жа справе гэта быў праўдзівы адбітак асабістай трагедыі сьмяротна хворага мастака. Прачытаныя ў кантэксьце аўтарскай біяграфіі, такія творы нечакана выяўляюць унутраную мужнасьць, рысу, якую слушна заўважыў у Жылкавай натуры Леапольд Родзевіч, пішучы да яго: „Моцны, браце, маеш дух, калі жартуеш у час, як кроў з горла ідзе“. Праяваю мужнасьці, а ня слабасьці лічыў Юліюс Фучыкразмовы са сьмерцю Іржы Волькера, гэгпа ж адносіцца і да дваццацічатырохгадовага Жылкі“'5.1 далей: „Дыялог са сьмерцю становіцца скразною тэмай інтымнай лірыкі Жылкі. I амаль нідзе паэт не паддаецца слабасьці, упадку духу. За гэтым ён сочыць"16. Насамрэч усё зусім ня так. Жылку не было патрэбы выяўляць мужнасьць пры сустрэчах са сьмерцю, бо ён любіў яе — як мастак, як творца. Нездарма ж меў „лятунак выдаць кніжку, ня больш за 3050 вершаў, выключна зматывамікаханьня, сьмерці, хараства, прыроды, менскіх тавэрнаў і падобнага"'7. Зрэшты, Жылку сьмерць вабіла і як чалавека, думаньніка. Вось колькі цытатаў зь ягонага дзёньніка: „15 сакавіка. Сьмерць саўсім ня страшыць, нават больш: яна жаданая госьця. Пужае жах жыцьця — жорсткі і няўломны, няўмольны. Я баюся пустаты й хаосу, a яны паўналадныя. Песьні хаосу заўсёды з намі, чортавы, праклятыя песьні. Толькі на час праясьнее неба нашага духоўнага сьвету, і здаецца (здаецца толькі) гармонія. Ах! Як цяжка жыцьцё, які велізарны цяжар“м’,„6 кастрычніка. Такім чынам, я зноў саджуся пісаць. Баліць ігарыць галава, баляць грудзі.Дактары кажуць, што ў мяне вельмі сур’ёзна ў лёгкіх, трэба лячыцца. Але, Божанька, я так утаміўся, такі цяжкі быў мой шлях, такі пакутны, што я ўтаміўся. Мне скарэй хацелася б сьмерці. Хутчэй адпачыць. Я ж маю права аб гэтым марыць, як працаўнік, натаміўшыся за дзень, мае права, павячэраўшы, легчы спаць. ... Так, безумоўна, так — памерці радасьць, але страшна падумаць, што прыходзіцца (а мо й далей прыйдзецца) жыць кульгаючы, хвораму й разьбітаму. Так часта прыходзіць здрадная, салодкая думка — прыскорыць канец. Гэта найлепшае выйсьце, але... але я дурань і слабы, бязвольны. A мо хапіла б сіл, а пераконанасьці ў гэтым няма!“',). Уладзімер Жылка быў ня першы, як думаў ён сам20, хто спрабаваў зазірнуць па-за чалавечае існаваньнеўпаэзіі, але, верагодна, яго можна назваць адным зь песьняроў сьмерці. Як хораша напісаў Міхась Скобла, „Уладзімер Жылка ведаў пра сваю хваробу, успрымаў наканаваны лёс спакойна, нават такую непаэтычную [вось з гэтым цяжка пагадзіцца Л. Ю.] зьяву як сьмерць не цураўся пускаць на цьвінтар свайго ціхага храма. А як жа — спрадвеку ў храме ня толькі благаслаўлялі на новае жыцьцё, але і адпявалі. Сьмерць мелася быць адным з матываў задуманай ім кнігі. Яе, каго паэты звыклі маляваць кашчавай і бяззубай, паэт называе жаданай госьцяй. Ягоная цудоўная элегія „Сьмяротны пах“ гучыць як прычашчальная малітва. Напярэдадні зьяўленьня на Беларусі новай літаратурнай плыні вітаізму (што абазначыцца творчасьцю Я. Пушчы, У.Дубоўкі, А. Бабарэкі)Жылка як бы пачынаў ад адваротнага, спавядаючы мартызм^'. Да вершаў з трэнічнымі матывамі, дзе чысты пэйзажны лірызм пераходзіцьулірызмтрэнічны22, належаць „Сьмяротны пах“, „Зімовае“, „Бяспынна, глуха“, „Так, няшмат", „Прытулі, сястра, слабога", „Не кляні, о анёл-абаронца!“, некаторыя іншыя. Ужо адзін пералік сьведчыць пра тое, што сьмерць у Жылкавай паэзіі заходзіла далёка за цьвінтар — аж да самага алтару. Бо яна „сястра", „каханкасьмерць", „як маці“, „сьмерць-збаўца Да яе паэта ідзе „закаханым", „з тайнай радасьцю спатканьня". Менавіта ёй — „апошні верш“ („Прытулі, сястра“), бо „будзе добра, лёгка, ціха,/ Супакойна, люба мне“. Як тэстамэнту новага Бог, Сваёй сьмерцю ён сьмерць перамог. Варажы, варажы, варажы, Раскрыжуй на ружовым крыжы, На ружовым крыжы сярод рож, Варажбою мой боль упрыгож. Як праб’е немінучая чвэрць, Ах, якая прыгожая сьмерць23. I да Жылкі, і пасьля яго нашыя паэты зьвярталіся да сьмерці, але наўрад ці хто стаўся болыпым за яго песьняром Сьмерці. To якая яна, нашая сьмерць? „Мітычная істота, якая ўвасабляла постаць сьмерці й нябыту, у крыўскім фальклёры дахавала некалькі эпітэтаў, якія характарызуюць яе даволі ўсестаронна. Да гэткіх належаць Баба Юга, або проста Югася (прыносіць зіму й завеі, рас.: вьюгн/ Мара, Сьмерць (валадарка мораку, цемні, нябыту) і, урэшце, Кастуся (якая ня мае цела, а толькі адны косьці; зраўняй прыказку — Баба Юга, Касьцяная нага). Кожны з гэтых эпітэтаў акружачы ў народным фальклёры цэлым цыклем легендаў-мітаў або забабонаў, якія падробна і ўсестаронна характарызуюць мітычную постаць сьмерці. Падобйа як страшному Лесавіку народ надаў, з боязьні, каб не ўквяліць яго, эпітэт Дабрахот, гэтак і да эпітэта сьмерці Кастуся дадаюць яшчэ з боязьні другое акрэсьленьне яе Ласка- вая: «Ласкавая Кастуся». ... Гэты эпітэт, надаваны сьмерці нашым народам «Ласкавая Кастуся», характарызуе глыбока філязафічны погляд народа на сьмерць, каторая прымаецца ў некаторых здарэньнях не як страх і зло, а як вышэййіая ласкавасьць. Каб дайсьці да гэткай характарыстыкі сьмерці, на гэта трэба быць народам з дужа старой культурай і зь вельмі яркімі перажываньняміў мінуўшчыне, якімі і сапраўды могуць пахваліцца адзіна крывічы на славянскім усходзе"24, — пісаў Вацлаў Ластоўскі. Сувязь творчасьці Ластоўскага з масонствам ужо закраналася нашым літаратуразнаўствам25. Тут можна выказаць яшчэ здагадку, што пагляд Ластоўскага на сьмерць як на вышэйшую ласкавасьць і пошукі доказаў у нашае гісторыі атрымлівае дадатковы сэнс і часткова зьяўляецца адлюстраваньнем масонскага вучэньня, якое імкнецца „выпрацаваць у сваіх адэптаў звычку да думкі пра сьмерць, быццам уздымаючы іх вышэй за міжвольны жах“26. Для масонства таксама характзрна стаўленьне да сьмерці як да „таямнічай гульні“, „нежахлівага жаху, што нязьменна вабіць чалавека"27. Гэтаю засяроджанасьцю на пытаньні сьмерці й тлумачыцца масонская сымболіка — труна, косьці, чэрап, што былі прызначаныя прывучаць да думкі пра сьмерць. Пра сьмерць льга думаць нават з гумарам, плянуючы яе, як адбылося з Савостам Заблоцкім, героем апавяданьня Лукаша Калюгі „Шкодны вісельнік", што цудам захавалася ў архівах на эміграцыі (БІНІМ) і нядаўна было выдрукавана на Бацькаўшчыне28. „Што яно?“ — гэта, відаць, трохі больш проста за назоў аднаго з апавяданьняў Максіма Гарэцкага29; гэта тое пытаньне30, што квяліла пісьменьніка, штурхала да спазнаньня ці то душы беларуса, ці то ягонай сьмерці: „Незразумела, уцяміць ня можна, што за штуковіна такая, — ламаў галаву медык, і на глыбіні ягонай душы пачалі капашыцца вобразы таемнага, страшнага, шчыра-беларускага"3'. Цяжка знайсьці адказ на пытаньні. Вось і студэнт-мэдык Архіп Ліпкевіч, дакрануўшыся да „роднага карэньня“ (назоў іншага апавяданьня Гарэцкага) губляецца ў здагадках-роздумах: „Мы ня ведаем, што будзе пасьля нашае сьмертухны, а на гэтым сьвеце на ўсё адгадкі знайсьці ня можна32, шукай не шукай. I шчасьліў той, хто мірыцца лёгка з гэткім будаваньнем жыцьця або хто бадай што ня думае аб гэтых „шалёных" пытаньнях, ці ў беганьні за кавалкам хлеба забывае аб іх, шчасьліў ён. Iгора, вялікае гора таму, хто захоча хоць на адзін момант, адным вокам зірнуць на той бок заслоны! Яму адзін шлях к разгадцы, шлях страшны і, галоўнае, нл- пэўны, няпэўны шлях, і гэты шлях — сьмерць.... Нічога ня ведаем, ня ведалі і ведаць ня будзем.. Сэрца пачне біцца дужэй і сьціхне, a нешта чорнае, вялікае стане перад вачмі, нейкія ўзоры мітусяцца, і так добра, ладна ляжаць. Навука, чэрці, зданьнё... Нічога ня ведаем... Бог, чэрці, душы... Ня ведаем.."33. Дзіўна, але тыя самыя пытаньні займаюць і Янку-чарнакніжніка, чалавека зь іншым кругаглядам, адукацыяй, сьветабачаньнем: „Так было, так ёсьць, так будзе, і немаведалш, адкуля яно гэта ўсё, хто гэта даў і што будзе пасьля сьмерці? Памёр, згінуў... а сілы таёмныя?? Ніхто нічога ня бачыў... 3 таго сьвету ніхто не казаў. Можа, і таго сьвету няма?Дык што ж тады, як тады?Нашто ж такі сьвет стварыў?“м. Што аб’ядноўвае гэтых двух? Хіба толькі роднае карэньне... I вось ужо ад нявырашаных пытаньняў, ад сумневу ў роспачы пытаецца (герой? аўтар?): „Паглядзіш на жыцьцё яе і замаркоцісься. I памерціхочацца. Жыцьцё, жыцьцё, ці ж ты вартае таго, каб жыць?“35. Але трэба сказаць, што сумневу адносна выгляду сьмерці ў Г арэцкаганебыло56. Была патрэба зразумець сьмерць; прыцягальнасьці не было. „Браму скарбаў сваіх зачыняю. Цану рэчам пазнаў. Людзей да самых глыбінь уведаў. Жыцьцём даражыць навучыўся. I да сьмерці сябе рыхтаваць я ўмею. Каб прыняць яе меч хоць калі, і без пары, і без усякай патрэбы. Дык слава жыцьцю! Слава й сьмерці!"37. А якое ўяўленьне аб нашай сьмерці ў фальклёры? „Smierc w wyobrazni ludu bialoruskiego, jest to, z malemi odmianami, szkaradna, wiecznie blada baba z kos^ i miotlQ w r^ku, zlozona z samych kosci, okrytych skora, ktore grzechoczQ, gdy ona idzie komus odebrac zycie; grzechotu tego jednak nikt nie slyszy oprocz denata. Wskutek swej koscistosci zwana bywa Koscia albo ciotka Kostomacha — Kascia albo ciotka Kastomacha, to tez czlowiek stary podczas niedomagania mowi o sobie lub inni o nim mowi^: «juz czyha na mnie (na niego) ciotka Kostomacha»"38 , — пісаў адзін з клясыкаў беларускіх этнаграфічных дасьледзін Чэслаў Пяткевіч. Багіню сьмерці называлі Паляндраю. „Паляндра, кажуць беларусы, знаходзіцца ў варожых адносінах зь людзьмі і таму рада бывае, калі людзі часьцей паміраюць: яна адразу ў выглядзе пачвар- най жанчыны зьяўляецца ў хатах паміраючых людзей і там забірае душы. Душы гэтыя ў яе забірае Баба-Яга касьцяная нага, зь якою моцна сябруе, таму што яны разам разьяжджаюць у адной жалезнай ступе. Прымаўкі: Багдай цябе паляндра змарнявала, Паляндра ўчамерылася, каб ты запаляндраваўся. Калі беларусы гавораць пра сьмерцьякога-небудзь дарагога чалавека, то звычайна адплёўваюцца, кажучы: а кыш, паляндра, не табе б, а кыш!"39.